Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

гуруҳига мансуб бўлади-
ган “чидам”, “бардош”, “ирода”, “қатъият” лек-
семаларинининг дифференциал ва интеграл 
хусусиятларини қиёсий кўриб ўтамиз. Сабр 
сўзи “чидам”, “бардош”, “ирода”, “қатъият” лек-
семалари умумий компонентда синонимик муно-
сабатга киришади. Аммо барчаси турли сатҳда 
хусусий маъно англатиш хусусиятига эга. “Қа-
ноат”, “чидам”, “бардош”, “тоқат” лексемалари 
“сабр” маъновий гуруҳининг маъновий қимматини 
оширишга ва кенгайишига асос бўлади. Қуйида 
“сабр” ва “чидам” синонимик қаторидаги диффе-
ренциал ва интеграл семаларини лексик ва син-
тактик сатҳда намоён бўлишини қиёслаймиз. 
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “сабр” лек-
семаси “чидам”, “бардош”, “ирода”, “қатъият”, “та-
ҳаммул” семалари билан изоҳланган. Унинг маъ-
нолари икки хил ёритилган. 1. Бирор ҳолат ёки 
ҳодисани бардош билан кутиш, қаноат қилиш; 
ўзини тийиш 2. Ғам-кулфат, азоб-мусибатлар-
га чидаш, тоқат қилиш, бардош бериш
2
маъно-
ларини англатган. 
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “чидам” лек-
семасига эса “қийинчилик”, “дард”, “алам”, “азоб” 
ва ш.к. га “тоқат қила олиш қобилияти” семалари 
мавжуд. Ушбу лексема қуйидаги таърифлар би-
лан изоҳланган: 1. Тўзим, тоқат, сабр-бардош. 
2 Узоқ хизмат қилиш, чидаш хусусияти, пишиқ-
лик, пухталик, мустаҳкамлик
3
. Ҳар иккала лек-
семанинг умумий хусусиятларидан келиб чиқиб, 
қуйида уларнинг семантик фарқларини кўриб ўта-
миз.
1. “Сабр” ва “чидам” лексемаларининг ин-
1 
Ўзбек тилинг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз 
бирикмаси. Ж. V . – Тошкент: Ўз МЭ, 2006. – Б. 317.
2 
Ўзбек тилинг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз 
бирикмаси. Ж. III . – Тошкент: Ўз МЭ, 2006. – 411.
3 
Ўзбек тилинг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз 
бирикмаси. Ж. IV . – Тошкент: Ўз МЭ, 2006. – Б.479.
теграл семалари “тоқат”, “сабр”, “чидам” бўлса, 
дифференциал семалари “чидам” лексемасида-
ги “пишиқлик”, “пухталик”, “мустаҳкамлик”, “узоқ 
хизмат қилиш” семаларининг “сабр” лексемасида 
мавжуд эмаслигидир. “Сабр” ва “чидам” лексе-
маларининг синтагматик муносабатдаги интег-
рал семалари қуйидаги бирикмаларда кўринади. 
“Чидамли дарахт”, “чидамли навлар”, “чидамли 
темир”. Бу мисолларни “сабр” лексемаси билан 
алмаштириб бўлмайди. Чунки “чидам” лексема-
сининг “узоқ хизмат қилиш”, “чидаш хусусияти”, 
“пишиқлик”, “пухталик”, “мустаҳкамлик” семалда-
ри уни жонли ва жонсиз тушунчалар билан боғлиқ 
ҳолда бирикмалар ҳосил қилишини таъминлайди. 
2. “Сабр” лексемаси нарсаларга нисбатан қўл-
ланмайди. Чунки “сабр” лексемасининг “бирор ҳо-
лат ёки ҳодисани бардош билан кутиш”, “қаноат 
қилиш”; “ўзини тийиш”, “ғам-кулфат”, “азоб-муси-
батларга чидаш”, “тоқат қилиш”, “бардош бериш” 
семалари шахс маънавий сифатлари билан боғ-
лиқ ҳолда қўлланилади.
3. Ҳар иккала лексема сўз ясовчи лексема-
ларни қабул қилганда маъновий муносабати-
да ўзгариш юз беради. “Чидамсиз” ва “сабрсиз” 
ясалмалари сўз маъноларининг дифференциал 
хусусиятларини янада ойдинлаштиради. “Ўзбек 
тилининг изоҳли луғати”да “чидамсиз” лексема-
си қуйидаги полесемантик хусусиятга эга ҳолда 
таърифланган. 1. Оғриқ, дард, қийинчилик ва ш.к. 
га бардош беролмайдиган, тоқат қилолмайдиган; 
тўзимсиз. Чидамсиз бола. 2. Турли оғир табиий 
шароитларга чидам бера олмайдиган; нозик. Со-
вуққа чидамсиз гул 3. Узоқ хизмат қилмайдиган, 
чидамайдиган; бўш, жонсиз. Чидамсиз ип. 4. Тур-
ли шароитда, турли таъсир остида ўз хусусият-
ларини сақлай олмайдиган. Кислотага чидамсиз 
материал
4
. Биринчи маъносидаги “бардош бе-
раолмаслик” маъноси контексда икки хил маъно-
да қўлланади. 1. Руҳий бардош 2. Жисмоний бар-
дош. Иккинчи маъносидаги “чидамсизлик” маъно-
си “жисмоний чидам” маънога, учинчи маънодаги 
“чидамсизлик” ҳар доим моддий маънога эга бў-
либ, “маънавият” умумий семали атов бирлик-
ларнинг “моддий сабр” мавзуий гуруҳига мансуб 
бўлади. Тўртинчи маъносидаги “чидамсизлик” 
матнга қараб икки руҳий ва жисмоний маънолар-
да қўлланилади.
4. “Сабр” ва “чидам” лексемаларининг бирлаш-
тирувчи ва фарқли жиҳатлари барқарор бирикма-
ларда ҳам яққол акс этади. Хусусан, фразиалогик 
бирликларда ушбу лексемаларнинг хусусиятла-
рини яққол акс эттириш мумкин. 
4 
Ўзбек тилинг изоҳли луғати: 80 000 дан ортиқ сўз ва сўз 
бирикмаси. Ж. IV . – Тошкент: Ўз МЭ, 2006. – Б. 480.

---

49
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, “маънавият” 
лексик категориясининг маъновий гуруҳларига 
тегишли бўлган синонимик қатор ва яқин маъно-
ли лексемаларининг дифференциал ва интеграл 
семалари лексик категориянинг семантик ва кон-
цептуал таркибини ёритади. Бунга қуйдаги омил-
лар сабаб бўлади:
биринчидан, ҳар бир лексеманинг қўлланилиш 
ўрни ва маъно муносабатлари мавжуд бўлади. 
Уларнинг қўлланилиши матнда конкретлашади.
иккинчидан, сўз маъноларининг интеграл ху-
сусиятларида “маънавият” категориясининг лек-
сик чегараси муҳим асосий аҳамият касб этади. 
Лексемалар маъновий чегарасини аниқлаб олиш 
“маънавият” категориясининг маъновий гуруҳлар 
таркиби ва маъновий гуруҳнинг семалари йиғин-
дисига мос ёки фарқ қилишига асосланади.
RESUME. In this article, the semantic and conceptual structure of the category “Spirituality” is revealed 
through the mutual semantic connection of noun units with the general term “spirituality”. In this article, the 
semantic and conceptual structure of the synonyms “culture” and “spirituality”, “virtue and ability” as well as 
“endurance”, “patience”, “endurance”, “will”, “perseverance” is highlighte.
РЕЗЮМЕ. В данной статье раскрывается смысловая и понятийная структура категории “духов-
ность” через взаимную смысловую связь именных единиц с общим термином “духовность”. В данной 
статье выделена смысловая и понятийная структура синонимов “культура” и “духовность”, “доброде-
тель и способность”, а также “выносливость”, “терпение”, “воля”, “настойчивость”.