Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

The Canterberry tales) асари ва битта номаълум 
муаллифнинг тўртта шеъри “Марварид”, “Сабр”, 
“Покизалик” ва “Сэр Гавейн ва яшил рицарь” (инг. 
Pearl, Patience, Cleanness and Sir Gawaine and the 
green knight).
7
 
Инглиз тилининг функционал услубларини 
ривожлантиришдаги навбатдаги муҳим босқич 
типография бўлди. Жамиятда капиталистик му-
носабатларнинг ривожланиши билан бирга, тил-
га бўлган муносабат ҳам ўзгаради, таълим олиш 
устувор аҳамиятга эга бўлиб, ҳокимиятнинг ўзи 
нутқни бир ҳудудда унификация қилишга ҳисса 
қўшади. Бироқ қатъий ижтимоий фарқ лотин ти-
лини танланган зиёлиларга илмий услуб учун яго-
на мумкин бўлган тил сифатида, инглиз тили эса 
оддий халқ тили сифатида белгилайди. Шу билан 
бирга, 1473 йилда Брюггеда Уилям Кекстоннинг 
биринчи матбаа корхонаси очилди, у ерда инглиз 
тилидаги биринчи босма нашр чоп этилди. Бу 
У.Кекстоннинг ўзи томонидан француз тилидан 
таржима қилинган “Троя ҳикоялари тўплами” (инг. 
Recuyell of the historyes of Troye) асари эди. Кейин-
чалик корхона Вестминстерга кўчиб ўтади. Типог-
рафия Ж.Чосер асарларини, шунингдек, француз 
ва лотин муаллифларининг таржималарини тар-
қатиш имконини берди. Типография публицистик 
услубни (инг. publicistic style) шакллантиришга 
5 
Расторгуева Т. А. История английского языка. – М.: 
Астрель, 2003.
6 
The most quantity of the people understand not Latin nor 
French here in this noble realm of England.
7 
https://en.wikipedia.org/wiki/Pearl_(poem)

---

54
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
имкон беради ва Англияда тамомила 18-асрда 
содир бўлди, гарчи илк асарлар анча олдин пай-
до бўлган бўлса ҳам. Тилшунослар публицистик 
услубни учта кичик услубга ажратадилар: 1) но-
тиқлик; 2) ТВ шарҳ; 3) эссе ва журналистик (инг. 
oratorical, TV commentary, essay and journalistiс). 
Дастлабки эссе XVI асрга тўғри келади, чунки шу 
асрда Мишель де Монтень ўзининг “Тажрибалар” 
(фр. Essais) асарини нашр этган. Ушбу асар ўзи-
га хос услуби туфайли бадиий услубдан ажралиб 
турган. Асарнинг ўзида муаллифнинг фалсафий, 
ижтимоий ва адабий муаммолари юзасидан шах-
сий мулоҳазалари ифодаланган. Шунингдек, Бен 
Жонсоннинг эссесидан қуйидаги парчани мисол 
сифатида кўрсатиб ўтиш мумкин: “Инсоннинг 
акси кўпроқ забонда кўринади: Сўйлагин, шун-
да мен сени кўраман. У бизнинг энг хилват ва 
аксарият қисмларимиздан чиқади ва ўз манба-
си бўлмиш онгининг тасвиридир. Ҳеч бир шиша 
инсоннинг шакли ёки ўхшашлигини унинг нутқи 
каби аниқ етказа олмайди. Йўқ, бу инсонга ўх-
шатилади; инсондаги хусусият ва тузилишни 
кўриб чиқсак, тилдаги сўзлар ҳам шундай; унинг 
улуғворлиги, долзарблиги, товуш тузилиши ва 
уйғунлигида”
1
. Эсселар XVII-XVIII асрларда маш-
ҳурлик чўққисига чиқди, кейинчалик унинг ўрнини 
газета субстили эгаллади. 
Эссе стили ва мазмунининг давомчиси сифа-
тида публицистик мақолаларни газета мақола-
ларидан ажратиб кўрсатиш керак ва уларнинг 
биринчиси XVII асрга бориб тақалади. Газета 
субстилининг асарлари баён этишда ва мазмун-
да қисқалиги, оддийлиги билан ажралиб турарди. 
Дастлаб, 1622 йил 23 майда “Ҳафта янгиликлари” 
(инг. The Weekly News) биринчи газетаси очилгун-
га қадар бу фақат қисқа памфлетлар эди, аммо 
шунга қарамай, газетавий услубининг батамом 
шаклланиши учун 100 йилдан кўпроқ вақт керак 
бўлди. Ҳозир газетавий услуби, ҳамда нотиқлик, 
реклама ва телевидение тили, буларнинг бари 
публицистик услубнинг ривожланиши натижаси-
дир.
Публицистик нутқда асосан жамиятда ва сиё-
сатда ишлатиладиган тил бирликлари кўп ишлати-
лади. Бу йўналишда ишлатиладиган сўзлар сиё-
сатга, иқтисодга тегишли муайян тушунчаларни 
ифодалайди. Улар аксарият ҳолатларда журнал 
ва газета саҳифаларида кўзга яққол ташланади. 
Публицистик асарларда асосан ижтимоий-сиёсий 
ҳаётда учрайдиган муаммолар ёритилади.
Публицистик услуб ёзма ва оғзаки шакллар-
дан ташкил топади. Ёзма шакли асосан газета 
1 
B. Johnson. Timber, or discoveries. – Oxford: Clarendon 
Press, 1925–52.
ва журналлардаги мақолаларда, памфлетларда, 
фельетонларда, декларацияларда ўз аксини то-
пади. Оғзаки шаклига эса эса нотиқлиқ санъати, 
ҳамда кундалик ахборотлар, шарҳловчининг чи-
қишлари киради.
Публицистик услубда сўз танлаш масаласига 
алоҳида эътибор қаратилади. Танлаб олинган 
сўзлар мавжуд воқеликни аниқ акс эттиришга, 
тингловчида маълум бир ҳис-туйғу, ўша даврнинг 
долзарб муаммоларига фаол муносабат уйғо-
тишга ўз ҳиссасини қўшади. Публицист ўзининг 
фикр-мулоҳазаларини, ижтимоий ҳаётга муноса-
батини янада жонлироқ ифодалашда барча нутқ 
услубига оид бўлган тил бирликлари, терминлар, 
экспрессив-эмоционаллик ташувчи формалар, 
бадиий услубга хос тузилмалар - тасвир восита-
лари ва бошқалардан унумли фойдаланади ва 
шу тарзда инсон қалбига кириб бориб, ўз таъси-
рига олади.
Илмий услубнинг (инг. scientific style) тўлиқ 
шаклланиши тўғрисида фақат ХХ асрда гапириш 
мумкин бўлди, яъни бу вақтга келиб илмий ада-
биёт бадиий услубдан бутунлай ажралиб чиққан 
ва диний матнларнинг бир қисми бўлишни тўхтат-
ган эди. Қолаверса, на миллий мансубликка, на 
муайян маҳаллий тилга эга бўлмаган ҳар қандай 
олимнинг тили бўлган илмий адабиётлар тили 
шаклланди. Америкалик тилшунос ва антрополог 
Э.Сепир (инг. Edward Sapir) илмий услубга қуйи-
даги таърифни беради: “Илмий ифоданинг мақ-
бул воситаси умумлаштирилган тил бўлганли-
ги сабабли, у барча маълум тиллар таржимаси 
бўлган рамзий алгебра сифатида белгиланиши 
мумкин. Илмий адабиётни адекват таржима 
қилиш мумкин, чунки асл илмий ифоданинг ўзи 
таржимадан иборатдир.”
2
 Шундай қилиб, қадим-
ги муаллифлар ва диний рисолаларнинг таржи-
маларидан машаққатли йўлни босиб ўтиб, илмий 
адабиёт услуби бошқа функционал услублардан 
лексик бирликлардан фойдаланиш ва мазмунан 
мутлақо фарқ қилади, ҳамда илмий жамоатчилик-
нинг универсал мулоқот тилига айланади.
Биринчи функционал услубга айланган ба-
диий услуб, биз кўриб турганимиздек, дастлаб 
бошқа барча кичик услубларни ўз ичига олган ва 
унинг якуний шаклланишини биз бошқа услублар-
нинг ундан ажралиб чиқиши сифатида белгила-
шимиз мумкин. Оксфорд инглиз тили луғатида 
(инг. Оxford English Dictionary)
3
қуйидаги таъриф 
бериб ўтилган: бадиий услуб энди адабиётнинг 
2 
Sapir E. Language: An Introduction to the Study of Speech. 
– New York: Harcourt, Brace and World, 1921.
3 
“The Oxford English Dictionary”. Oxford Dictionaries. 
Archived from the original on 19 December 2011. Retrieved 26 
May 2015.

---

55
Тилшунослик • Языкознание • Linguistics
енгилроқ соҳалари учун одатда (умуман фойда-
ланилганда) қўлланилади”
1
.
Демак, бу услуб мумкин бўлган мазмун жиҳа-
тидан ҳам, лексик воситалардан фойдаланиш 
нуқтаи назаридан ҳам энг кўламдоридир.
Бугун биз филологларнинг кўп йиллик фаолия-
ти натижаси бўлган инглиз тилининг функционал 
услубларининг якуний таърифи, инглиз ва жаҳон 
адабиётининг дастлабки давридаги кўплаб асар-
ларнинг таҳлили ва XVIII-XX асрнинг матнлари 
ҳақида гапиришимиз мумкин ва бунда инсоният 
ҳаётининг барча соҳалари, жумладан, тилшунос-
ликнинг ҳам фан сифатида ривожланишига турт-
ки бўлди.
RESUME. The article deals with the issue of the stylistic features of the English language: the formation, 
structure, speech properties of journalistic, artistic, newspaper, scientific, official styles.