Philological research: language, literature, education filologik tadqiqotlar

uloq, Kulqamish, Bibishirin, Kallamozor, Arabqishloq, 
Arabtepa, Ko‘ktepa, Uzunquduq, Sho‘rob, Navbog‘, 
Qizilhovuz nomlarini keltiradi, biroq bu nomlar ichi-
da juft nomlar yo‘q. O‘zbekiston toponimiyasida juft 
tarkibli nomlar juda kam kuzatiladi.
Tadqiqotchi murakkab nomlar terminini hozir-
gi tilda sodda ko‘rinishga ega bo‘lsa ham, kelib 
chiqishiga ko‘ra qo‘shma komponentli va ma’nosi 
qorong‘ilashgan nomlar, deb izohlaydi. Dalil sifatida 
Boysun toponimiyasiga oid Kangni, Padang, Tang-
mush, Gurgil, Chagsul, Chagat, Sarimas, Yetmon, 
Kofrun, Xo‘jadiyak nomlarini keltiradi.
2
Bizningcha, X.Xolmo‘minov sodda nomlar, 
qo‘shma toponimlar, murakkab nomlar terminlari 
o‘rnida sodda tarkibli toponimlar, qo‘shma tarkibli 
toponimlar, murakkab tarkibli toponimlar terminlarini 
qo‘llashi maqsadga muvofiq bo‘lardi.
N.Begaliyev esa sodda gidronimlarni “tub va 
yasama so‘zlar (affikslar yordamida hosil bo‘lgan 
so‘zlar)dan hosil bo‘lgan gidronimlar” deb ta’riflaydi, 
sodda gidronimlarning quyidagi ikki turga bo‘linishini 
ko‘rsatadi:
1) sodda mahsulsiz (yoki tub) gidronimlar;
2) sodda mahsuldor yoki affiksal gidronimlar.
3
Bizningcha, bu o‘rinda sodda gidronimlarga to‘g‘ri 
ta’rif berilgani holda, gidronimlarni mahsulsiz yoki 
mahsuldor turlarga ajratilishi asossizroq, odatda so‘z 
yasovchi affikslargina mahsuldor (unumli) va mah-
sulsiz (unumsiz) affikslarga ajratiladi. Gidronimlar 
mahsulsiz va mahsuldor bo‘lmaydi.
Yuqorda keltirilgan, toponimlarning morfologik 
tuzilishiga oid tasniflar tahlilidan ko‘rinadiki, bu tas-
niflar yondashuv asosining va tasnif natijasida yu-
zaga kelgan guruhlarining turlichaligi bilan xarakter-
lanadi.
1 
Do‘simov Z. Xorazm toponimlari. – Toshkent: Fan, 1985. – 
B. 37-53.
2 
Xolmo‘minov X. Boysun rayon mikrotoponimikasi // O‘zbek 
tili va adabiyoti, 1989. -№ 6. – B. 60-61. 
3 
Begaliyev N. Samarqand viloyati gidronimlari (lisoniy tahlil), 
filologiya fanlari nomzodi: Dis. Avtoref. Samarqand: 1994. – B. 
62-64.
N.Uluqov o‘zbek toponimikasidagi toponimlarning 
morfologik tuzilishiga doir tasniflarni yondashuv aso-
si va xarakteriga ko‘ra uch guruhga ajratadi:
1. Yasalish usuli va modeliga asoslangan tasni-
flar.
2. Yasovchi vositalarga va tarkibiy tuzilishiga aso-
slangan tasniflar.
3. Tarkibi va tarkibidagi lug‘aviy birliklarga aso-
slangan tasniflar.
Yuqoridagi tasniflarga yondashgan holda, o‘zbek 
tili gidronimlarning tarkibiy tuzilishiga ko‘ra quyidagi 
turlarga ajratadi:
1. Sodda tarkibli gidronimlar.
2. Qo‘shma tarkibli gidronimlar.
3. Murakkab tarkibli gidronimlar.
4
Shunday ekan, toponimlarning tuzilishiga ko‘ra 
tasnifida uning tarkibidagi morfemalarga, ya’ni 
lug‘aviy asos, yasovchi affiks, topoformant va toponi-
mik aniqlagichlarni hisobga olish lozim. Yuqoridagi 
tasniflarga ijodiy yondashgan holda, Surxondaryo 
gidronimlarini tarkibiy tuzilishiga ko‘ra quyidagi tur-
larga ajratish mumkin:
1. Sodda gidronimlar. 2. Qo‘shma gidronimlar. 3. 
Tarkibli gidronimlar.
Surxondaryo gidronimlari grammatik tuzilishi-
ga ko‘ra sodda va qo‘shma gidronimlarga bo‘linadi. 
Sodda gidronimlar o‘z navbatida, qo‘shimchasiz gi-
dronimlarga va qo‘shimchali gidronimlarga ajratiladi.
Qo‘shimchasiz, affikssiz gidronimlar deganda bir-
gina otdan iborat, boshqa biron unsur qo‘shilmagan 
geografik nomlar tushuniladi.
Bunday gidronimlar bir necha xil bo‘ladi:
a) oddiy geografik yoki ijtimoiy-iqtisodiy atamalar 
shaklidagi gidronimlar: Qoq (hovuz, Qoq suvli hovuz, 
qoq suvi bilan to‘lgan hovuz), Ziyorat (ko‘l) (tabarruk 
joylarga safar qilish) (Hisor tog‘ yonida), Zindon (ko-
riz, zindon, chuqurlik yonidagi koriz.), To‘palang (suv 
ombor), Dabil (ariq, Pashxurt qishlog‘idan o‘tgan 
ariqning boshlanish joyi.), Jarma (yangi yerga jarma 
ariq qazib suv keltirgan va xo‘jaliklar yashab qolgan 
joy), Gumatak (soy), Qasaba (jilg‘a), Zax (jilg‘a),