Pragmalingvistik jixatlari

2. Konkret va abstrakt kontseptlar. Konkret kontseptlar - bu ob’ektiv 
borliqda real moddiy holatda mavjud bo‘lgan, sezgilar yordamida his etilishi 
mumkin bo‘lgan predmetlarni aks ettiruvchi kontseptlardir. Konkret kontseptlar 
ularda aks etgan predmetlar belgilarini jamlagan holda yaxlit ifodalaydi. «SHahar», 
«jamiyat», «stadion», «skulptor» va boshqa shunga o‘xshashlar konkret 
kontseptdir. 
Agar tafakkurda buyumning sifatlari, munosabatlari, belgisi ajratilib, 
mustaqil holda aks ettirilsa, u abstrakt kontsept bo‘ladi. Abstrakt (mavhum) 
kontseptda buyumlar va hodisalar emas, balki ularning qandaydir bir xususiyati 
yoki munosabati yaxlit mavjud narsa shaklida in’ikos ettiriladi. Masalan: «qah-
ramonlik», «tenglik», «onglilik», «johillik» va boshqalar abstrakt, kontseptlardir.
Konkret va abstrakt kontseptlar tabiatini o‘rganar ekanmiz, ulardagi ba’zi bir 
xususiyatlarni albatta hisobga olishimiz lozim:
a) konkret va abstrakt kontseptlar kontseptning hajmiga emas, balki 
mazmuniga qarab farhlanadi; b) Konkret kontseptlarning paydo bo‘lishida abstrakt 
kontseptlar ham qatnashadi. Umuman hamma kontseptlar (kopkret va abstrakt) 
buyumlarning ayrim belgilaridan uzoqlashish orqali paydo bo‘ladi. Agar bu bu-
yumlardan uzoqlashish uning maxsus belgisiga tegishli bo‘lsa, unda 

---

66 
aytganimizdek, abstrakt kontsept paydo bo‘ladi va aksincha, fikr bir tup belgilarga 
va ular orqali shu buyumni aniqlashga qaratilgan bo‘lsa, konkret kontsept vujudga 
keladi. 
Shunday qilib, konkret va abstrakt kontseptlar fikran buyumlardan 
uzoqlashish dagajasiga qarab ajraladi. 
3. Musbat va manfiy kontseptlar ham kontseptning mazmuniga qarab, 
buyumlarda belgi borligini tasdiqlashi yoki uni inkor etishi bilan bir-biridan 
farqlanadi. Agar kontseptda belgi borligi ifodalansa, u musbat, aksincha, belgi 
yo‘qligi ko‘rsatilsa, manfiy, bo‘ladi. Masalan, «obro‘li», «madaniyatli», 
«intizomli», «savodli», «e’tiqodli» degan kontseptlar musbat va «obro‘siz», 
«madaniyatsiz», «intizomsiz», «savodsiz», «e’tiqodsiz» kontseptlari esa manfiy 
kontseptlardir.Odatda, o‘zbek tilida manfiy kontseptlar har bir so‘zga «siz-», «no-
», «be-», «emas» va boshqa qo‘shimcha va yordamchi so‘zlarni qo‘shib ifodalash 
orqali hosil bo‘ladi. Masalan, «beincof», «noshud», «bebaxt» va boshqalap. Ammo 
musbat va manfiy kontseptlarni, unga nisbatan bo‘lgan bizning munosabatimiz 
bilan almashtirish xatodir. Masalan, «millatchi», «xiyonatchi», «bosqinchi» va 
shunga o‘xshash kontseptlardir, chunki bularda buyum uchun xos bo‘lgan belgilar 
ko‘rsatilgan. 
Ammo bu kontseptlarda ifoda etilgan holatlar kishisi tomonidan manfiy 
baholanadi. Haqiqatai ham biz bunday axvolga, milliy nizo, turli xiyonatlarga 
befarq qaray olmaymiz. 
4. Mazmuniga qarab kontseptlar yana nisbatli va nisbatsizga bo‘linadi. 
Agar bir kontsept ikkinchn kontsept orqali bilinadigan bo‘lsa, u nisbatli bo‘ladi. 
Bunga misol qilib «oila», «boshliq», «bazis», «ustqurma», «sabab», «natija», 
«shakl», «mazmun», «yakka» va boshqa kontseptlarni ko‘rsatish mumkin. 
Kontsept boshqa kontseptlarsiz bilinadigan bo‘lsa, nisbatsiz bo‘ladi. Bunga 
misol qilib «davlat», «student», «xalq», va boshqa kontseptlarni qo‘rsatish 
mymkin.