Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Rus-tuzem maktablari. Rossiya Davlat Kengashida Turkistondagi mahalliy 
bolalarni ruslar bilan birga o`qitish masalasiga 1880 yil harbiy vazir Milyutin va 
maorif vaziri Tolstoy rozilik berishdi. Kaufmanning izdoshi Rozenbax (1884-
1889) boshlang’ich maktablar, «rus-tuzem maktablari» tarmog’ini yaratish 
loyihasini ishlab chiqdi.
Birinchi rus-tuzem maktabi 1884 yil Toshkentda Saidazimboy uyida ochildi. 
Abdug’afforov, Saidaziziy, Sharifxo`ja va Muhiddinxo`ja qorilar rus-tuzem 
maktablarining o`qituvchilari va homiylari bo`ldilar. Bartol’d ma’lumotiga ko`ra 
1911 yil rus-tuzem maktablari soni 89 taga etgan. Behbudiy «Turkiston viloyati 
gazeti»ning 1909 yil 2 sentyabr sonida «Russkiy tuzemniy maktabida o`qiganlar 
ziyoli tugun xiyoli ham hisoblanmaydur. Ular ruscha chalasavod kishilardir» deb 
yozgan.
Rus-tuzem maktabiga ruslashtirishda asosiy vositalardan biri deb qaragan 
rus ma’murlari o`quvchilar ruscha fikrlashi uchun faqat ruschadan tarjima qilingan 
darsliklarni, jumladan, Likoshinning o`zbek tilida 1906 yil chop etilgan Rossiya 
tarixi darsligini o`qita boshladi. Rus-tuzem maktablarining soni XIX-asr oxirida 
100 dan oshib ketdi.
Rus-tuzem maktablarida o`quv kuni 2 qismdan iborat bo`lib, birinchi 
qismida rus o`qituvchisi (o`quv, yozuv, hisob); ikkinchi qismida o`zbek domlasi 
o`qitgan. Farg’ona harbiy gubernatori Korol’kov 1898 yil o`lkani ruslashtirish 
dasturini imperatorga bayon qildi. Korol’kov «erliklarning o`z bolalarini» ixtiyoriy 
rus-tuzem maktablariga berishi uchun 5 yil ichida ish yuritish rus tiliga o`tkazilishi 
lozimligini uqtirdi. Majburiy rus tilida ish yuritish tadbiridan Karol’kov «erlilar 
mansabga qiziqib» farzandlarini rus-tuzem maktablariga beradi deb, hisobladi.
Milliylikka qarshi kurash. Ruslar faqat harbiy yo`l bilan xalqni itoatda 
tutib bo`lmasligini angab millatni millat sifatida ushlab turadigan tayanchlarini 
emirib tashlashga kirishdi. Go`ktepada (Turkmaniston, 1881) 40 ming odamni 
qirishga buyruq berib, ularning 80 ming bo`lmaganiga achinaman, degan qirg’in 
tashabbuskori general Skobelev. Turkiston zabt etilgach Skobelev «Biror millatni 

---

326 
yo`q qilish uchun uni qirish shart emas, uning tili, tarixi, dini va madaniyatini yo`q
qilsang bas, tez orada o`zi adoyi tamom bo`ladi», - deb aytgan.
Rus mustamlakachilari maorif siysatini ikki yo`nalishda olib bordilar: 1) 
Turkiston xalq maorifiga rus tili va rus-tuzem maktablari orqali yorib kirish; 2) 
milliy qadriyatlarni tarbiyalovchi ma’naviyat o`choqlarini yo`q qilish. Turkiston 
general-gubernatori Verevskiy viloyat harbiy gubernatorlariga «Ruschani biluvchi 
musulmonlardan barcha sohalarda foydalanilsin va imtiyoz berilsin» - deb aytgan.
Rossiyaning qudratini ko`rib unga qarshi qo`zg’olon ko`tarmasligi uchun 
Rus ma’murlari rus-tuzem maktabi o`quvchilarini Rossiya bo`ylab sayohat rejasini 
ishlab chiqdilar. 1898-1899 yy. katta yoshdagi turkistonliklar va o`quvchilar 
Rossiyaga sayohatga yuborildi. Turkiston o`lka bilim yurtlari bosh inspektori 
F.Kerenskiy «Sartlar va qirg’izlarning bolalari Rossiyaning qudratini uzoq vaqt 
eslab yurishadi» - deb aytgan.