Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Qo`zg’olonlar. Xiva xoni Muhammad Aminxon (1845-1855) davrida 
Rossiyaning O`rta Osiyoga harbiy tahdidi kuchayib ketdi. Rossiya turkman 
sardorlari, qoraqalpoq oqsoqol va biylarini Xivaga qarshi qilib, xonlikni 
parokandalikka uchratishga urindilar. Rossiya turkiy xalqlarni bir-biriga qarshi 
qo`yib, urug’ boshliklarini sotib olish siyosatini ham ishga soldi. Xiva va Buxoro 
o`rtasida yana hududiy nizolar ham mavjud edi. 
Xiva xoni mudofaani oshirish uchun soliqlarni oshirdi. 1855 yil 
qoraqalpoqlar qo`zg’oloniga Qo`ldovli qabilasidan Ernazarbiy - Olako`z 
boshchilik qildi. Turkmanlar ham g’alayon ko`tardi. Ernazarbiyning maqsadi ruslar 
ta’sirida bo`lgan qozoq Zarliqni xon qilish va Rossiya panohida bo`lish edi. Said 
Muhammad 1856 yil Xiva xoni bo`lgach Ernazarbiy qo`zg’olonini bostirish uchun 
yasavulboshi Muhammadniyozni yubordi. Ernazarbiy o`zi qurdirgan Qozoqdaryo 
qo`rg’onida mudofaa jangiga tayyorlandi.
Rossiya qutqusi bilan 1858-1859 yy. qo`zg’olon ko`targan qoraqalpoq 
urug’larining harakat markazi Qo`ng’irot shahri edi. Qo`zg’olonchilarga yordam 
berish uchun Rus hukumati kema qo`mondoni Butakovga ko`rsatma berdi. Xiva 
xoni qo`zg’olonchilarni tor-mor qilishni turkman jangovor kuchlari boshlig’i 

---

247 
Otamurodxonga topshirdi. Qo`zg’olon bostirildi, Qo`ng’irot shahri va atrofi vayron 
etildi. 
Tayanch so`zlar: Qushbegi, Devonbegi, Miroxurboshi, Farroshboshi, 
Bakovulboshi, 
Zakotchi, 
Mirzaboshi, 
Qushbegiyi 
poyon, 
Miropoyon, 
To`pchiboshi,
xitoy, qipchoq, mang’it, kenagas, «14 urug’» aris, Qo`ng’irot arisi: 
shulluq, jovungir. 
XII-bob: Rossiya imperiyasi O`rta Osiyoni bosib olishi.
1-§. Toshkent bosib olinishi. Turkiston 
general-gubernatorligi tuzilishi 
Bosib olishga tayyorgarlik. XIX asr o`rtalarida Angliya va Rossiyaning 
manfaatlari Turkistonda to`qnashdi. Angliya Turkiston va Kaspiyning sharqiy 
tomonlarini egallab olishidan Rossiya xavfsirayotgan edi. XIX asrda Buyuk 
Britaniya o`z tasarrufidagi Hindiston va Afg’oniston orqali o`zbek xonliklari bilan 
savdo-diplomatik aloqalar olib borardi. 
Angliya ayni paytda Rossiya Turkistonni bosib olib Afg’onistongacha etib 
kelishidan xavfsirayotgan edi. Angliyaning asosiy maqsadi Rossiyaning rejalarini 
barbod qilib, uchala xonlikni unga qarshi birlashtirish va O`rta Osiyo bozorlarini 
egallash edi. Angliya xonliklarga maxsus missiya bilan 1841-1842 yy. Stoddart va 
Konnolini yubordi. Ularning harbiy kuchlarni birlashtirish taklifiga Qo`qon va 
Xiva rozi bo`ldi, Buxoro amiri Nasrullo elchilarni qatl qildi. Rossiya bundan 
foydalanib 1853 yil Perovskiy Qo`qon xonligining Oqmachit qal’asini bosib oldi.
Inglizlar xonliklarga yordam berish maqsadida to`p qo`yuvchi muhandisni 
«Mutafo» ismi bilan Qo`qonga jo`natdi. 1858 yil martda Hindistonni 
mustamlakashtirish va Turkistonda savdo maqsadida maxsus qo`mita ta’sis etdi, 
natijada ingliz savdogarlari xonliklarga kelib turdi. 

---

248 
Rossiya bundan tashvishlanib, dastlabki harbiy harakatlarni Qo`qon 
xonligiga qaratdi. Rossiyaning Turkistonni bosib olish xarakatlari Harbiy 
vazirlikda o`z echimiga ega bo`lib, rejada: asosiy zarbani Qo`qon xonligiga berish, 
Buxoro va Xivaning birlashishiga imkon bermaslik, ular o`rtasida nizoni 
kuchaytirish yo`llari o`rganib chiqilgan edi. Orenburg general-gubernatoriga 
ko`rsatma berilib, rejada Qo`qonga qarashli Orolning sharqiy qismi va Sirdaryo 
quyilishi va o`rta qismidagi qal’alar, so`ngi zarbani xonlik markaziga qaratish 
ko`zda tutilgan. 
Rossiya faqat harbiy ustunlik bilan g’alaba qilishni asosiy maqsad qilmasdan 
qavmlar o`rtasiga nizo solib, xonliklarni kuchsizlantirish choralarni ham ko`rdilar. 
Turkiy elatlarni ruslar tomoniga og’dirib, ularni Qo`qonliklarga qarshi harakatini 
qo`llashimiz kerak, - degan fikrlar Sibir’ qo`shinlari qo`mondoni G. Gosfordga 
tegishli. U riyokorlik bilan Qozoqlardan urug’ boshlig’i Sulton Tezekka oltin 
medal va faxriy sultonlik choponi berib og’dirib oldi. Qozoq sarkardasi Sulton 
Sodiq Kenisari o`g’li Turkiston uchun jonini tikkan.