Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Xonliklarning harbiy holati. Xonliklarni Rossiya bosib olishi kun tartibiga 
qo`yilayotganligi haqidagi Angliya va Turkiyaning maxfiy xabarlari ma’lum 
qilinganda, Xiva va Qo`qon chora ko`rish zaruratini tushundilar. Buxoro bu 
harakatni yo`qqa chiqardi.
XIX asr ikkinchi yarmida Buxoroning harbiy holati muntazam qo`shin 8200 
sarboz, 52 yuqori martabali zobit, 2 otliq qism va alohida to`pchilar qismidan 
iborat edi. Oliy bosh qo`mondon to`pchiboshi bo`lib, harbiy harakat paytida katta 
vakolatga ega bo`lgan. Aniq nishonga oluvchi, ximiyaviy usulda portlovchi 
snaryadlar uchala xonlikda ham kashf qilinmagan edi.
Xiva xonligida harbiy tuzilmalar jangovor emasdi. Zamonaviy artilleriya 
yo`q bo`lib, to`plarga tosh va g’o`la solib otilgan. Yollanma turkman otliq qismlari 
ham xizmat qiladi. Xiva qal’alarida sarbozlar qo`shini bosh qo`mondoni 
yasovulboshi edi.
Qo`qondagi xarbiy ishlarga asosan Mingboshi, bekliklardagi sarbozlarga 
Beklar qo`mondonlik qilgan. Urush borayotgan davrda xon eng tajribali 
mingboshini Amiri lashkar qilib tayinlagan. Xudoyorxon davrida lashkarboshi 
Amirqul Amiri lashkiri – Oliy bosh qo`mondon qilib tayinlangan. Olimqul harbiy 
kuchlarni jangovar holatga keltirdi. Artilleriya quvatini oshirishda Angliyadan 
harbiy mutaxasislar chaqiriladi. Rossiya harbiy harakatlarni boshlab yuborgach 
Andijon va Qo`qondagi miltiqsozlik, Toshkentda to`p quyish korxonalari 

---

243 
tugallanmay qoldi. Xonliklar o`z xavfsizligini kafolatlaydigan harbiy – siyosiy 
shartnomalarga ega emasdi.
Xonliklarning soliq tizimi
Buxoro amirligida soliq ikki xil tartibda: mahsulot va pul shaklida-
dehqonlardan maxsulot tarzida, shahar aholisidan pul shaklida olingan. Hosildan 
olinadigan soliq Xiroj deyilib, Amin va qishloq Oqsoqoli belgilagan. Bog’lar, 
bedazor va poliz ekinlaridan Tanobona va Alaf puli solig’i olingan. Chorvador va 
savdogarlar mollari miqdorining 1/40 ulushida zakot solig’i to`lagan. Buxoro 
amirligida yana daryodan qayiqda o`tish uchun Suv haqi, bozorda Joy haqi, uy 
hayvonlari va chig’ir-juvozlardan pul yoki mahsulot solig’i olingan. Amir 
Nasrulloga qarshi harakatlar Shahrisabz va Kitob bekligida keng quloch yozdi. 
Nasrullo 1856 yil xalq xarakatini qiyinchilik bilan bostirishga muvaffaq bo`ldi.