Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Sovet hokimiyatining iqtisodiy siyosati. Rossiyadagi kabi Turkistonda ham 
bolsheviklar mulkni va ishlab chiqarish tarmoqlarini umumlashtirish va 
milliylashtirish vazifalarini hal etishni bosh maqsad qilib qo`ydi. Turkistondagi 
ishlab chiqarish ustidan 1917 yil kuzidan qat’iy ishchi nazorati o`rnatila boshlandi. 
Shu paytdan sanoat tarmoqlarini milliylashtirish ham boshlandi.
Turkistondagi sanoatning etakchi tarmoqlari: paxta tozalash, yog’-moy 
zavodlari, bosmaxonalar, banklar, temiryo`llar, ko`mir va neft konlari 1918 yil 
dastlabki oylarida milliylashtirilib, davlat tasarrufiga olindi, ularning soni 330 ta 
edi. Er to`g’risidagi dekeret asosida er mulklarini musodara qilish va 
milliylashtirish o`tkazilishi joylarda keskin noroziliklar chiqishiga sabab bo`ldi.

---

349 
Markaz hukumati ishlab chiqqan “harbiy kommunizm” siyosatini 
Turkistonga keng ko`lamda qo`llashga kirishildi. Uning asosiy yo`nalishi barcha 
mulklar va korxonalarni umumlashtirish, xalq xo`jaligini boshqarishni qattiq 
markazlashtirish edi. Bu siyosat ocharchilikdan qiynalayotgan aholini emas, balki 
“sosialistik inqilob” va yangi tuzumni frontda himoya qilayotgan qizil askarlarni 
va sovet hokimiyati tayanchi bo`lgan ishchilarni oziq-ovqat bilan ta’minlashni 
maqsad qilgan edi.
Turkistonda 1920 yil oxirida 1075 ta sanoat korxonasi (ko`pi mayda 
korxonalar) zo`rlik bilan milliylashtirildi. Davlat korxonalari barcha ishchilarning 
90 % ini, sanoatdagi mexanik dvigatellarning 80 % ini qamrab oldi, yalpi sanoat 
mahsulotining 3/4 qismi davlat sektori ulushiga to`g’ri kelardi. O`lka ishlab 
chiqarishining an’anaviy tarmog’i – hunarmandchilik turlari birlashtirilib 
hunarmandchilik artellariga aylantirildi. 1920 yil oxirida Turkistonda 800 ga 
yaqin artellar bo`lib, ular asosan davlat va harbiy tashkilotlar buyurtmalarini 
bajarardi.
“Harbiy kommunizm” siyosatining tarkibiy qismi sifatida umumiy mehnat 
majburiyatining joriy etilishi kutilmagan favqulodda hodisa bo`ldi. SHu asosda 16 
yoshdan 55 yoshgacha erkak va ayollar majburiy mehnatga jalb qilindi. Aholi 
noroziligiga sabab bo`lgan umumiy mehnat majburiyati ko`pchilikni ishchilar 
boshqa hududga ko`chirildi, oilalarni bir-biridan judo qilib, og’ir moddiy sharoitga 
duchor etdi.
Bu siyosatning mohiyatini mahalliy rahbarlardan N.To`raqulov 1921 yil 
so`zlagan ma’ruzasida “mehnat safarbarligini shunday o`tkazishdiki mehnatga 
yaroqli shahar aholisining yarmi qishloqlarga qochib ketdi. Mehnat safarbarligiga 
odam topish uchun masjidlarda odamlar tutib olindi” - deb ta’rifladi. “Harbiy 
kommunizm” siyosati tufayli Turkistonda 1918 yil oxiriga kelib 1 mln.dan ziyod 
aholi ocharchilikka duchor bo`ldi.
1919 yil boshlaridan joriy etilgan oziq-ovqat razvyorstkasi Turkiston 
aholisini, ayniqsa qishloq mehnatkashlarini og’ir ahvolga solib qo`ydi. 
Razvyorstka sovet hokimiyati organlariga aholining ortiqcha oziq-ovqat 

---

350 
mahsulotlarini tortib olish, g’allani sotishni taqiqlash, bozor savdosini yopib 
qo`yish kabi keskin choralar ko`rishiga imkon berdi. 
Sovetlarning bu siyosatini mahalliy rahbarlar T.Risqulov, N.Xo`jaev, 
M.Qori keskin qoraladi. N.Xo`jaev 1920 yil oxirida Turkiston MIQ majlisida 
qilgan ma’ruzasida “Qishloq aholisi o`t-o`lanlar bilan ovqatlanadi, shu tufayli 
o`lim yuz bermoqda, ayniqsa bollalar o`limi ko`p” - deb aytgan. N.Xo`jaev 
ma’ruzasida keltirishicha Farg’ona viloyatida aholining 35-40 % i, shu jumladan 
Marg’ilon uezdida - 60% i, Qo`qon uezdida – 50 % i ochlikka duchor bo`lgan.