Proffessor Hamidov Hojiakbar Hamidovich Ernazarov Shermuxammat Eshbekovich Raxmonov Bahodir Mirzaevich

Movarounnahrda Shayboniylar hukmronligi o`rnatilishi 
Shayboniyxon hokimiyati kuchayishi. Dashti Qipchoq qabilalarining 
rahnamolari Muhammad SHayboniyxon timsolida Abulxayrxon vafotidan so`ng 
boshlangan qirg’inlarning yana takrorlanishiga yo`l qo`ymaslikka qodir shaxsni 
ko`rdilar. Shuningdek Dashti Qipchoq qabilalari ko`pdan buyon o`troq hayot 

---

142 
tarzida yashashni orzu qilib kelardilar, bu orzuning ushalishi unumdor erlarni bosib 
olish hisobiga ro`yobga chiqishi mumkin edi. Kuchli yollanma qo`shinga ega 
bo`lgan Muhammad Shayboniyxonni Dashti Qipchoq qabilalarining rahnomalari 
va ruhoniylar qo`llab-quvvatlaydilar, chunki ular Muhammad Shayboniyxonni o`z 
orzularini ro`yobga chiqarishga qodir shaxs deb hisoblardilar.
Qabilalar rahnomalari va ruhoniylar erlari unumdor, hunarmandchiligi 
rivojlangan o`lkalarda, birinchi navbatda Movarounnahrda Shayboniyxon 
hokimiyati o`rnatilishi o`troq hayotga o`tish imkonini berishini ham yaxshi 
bilganlar. Bu omillar Shayboniyxon hokimiyati kuchayishiga yordam berdi. 
Movarounnahrdagi 
ichki 
siyosiy 
vaziyatni 
yaxshi 
bilganligi 
ham 
Shayboniyxonning nufuzini yanada oshirdi. Temuriylarning taxt uchun kurashidan 
charchagan Movarounnahr zadogonlari, ruhoniylar va oddiy aholining ma’lum 
qismi ham Shayboniyxon timsolida Movarounnahrda tinchlik o`rnatishga qodir 
yagona shaxsni ko`rganlar. Shu sababli Shayboniyxonni qo`llab-quvvatlaganlar.
Shayboniyxonning asosiy maqsadi Temuriylar saltanatiga barham berish edi. 
U 1499 yil Mavorunnahrga yurish boshladi, bunda u raqiblarni sarosimaga solib 
qo`ygan jang usuli - to`lg’amani qo`lladi. Shayboniyxon Samarqandni dastlab 
1500 yil qisqa muddatga bo`lsa-da egalladi va yangi o`zbek davlati – Shayboniylar 
davlatiga asos soldi. U 1501 yil Samarqandni uzil-kesil egallagach, Sulton Ali 
Mirzo qatl etildi. Shayboniyxon endi butun Movarounnahrni egallashga kirishdi. 
To`lg’ama - jangda dushman qo`shinini qanotlaridan aylanib o`tib, qurshab olib 
zarba berish usuli.
1503 yil Toshkent va Shohruhiyani egallandi. Shayboniyxon bu shaharlarga 
Ulug’bekning Abulxayrxonga uzatilgan qizi Robiya Sultonbegimning o`g’illari 
Ko`chkunchixon va Suyunchxo`jani hokim etib tayinladi. Buxoro viloyatiga 
o`zining ukasi Mahmud Sultonni hokim etib tayinladi. 1504 yil Farg’ona egallandi, 
harbiy yurishlarda faol qatnashgan amakisining o`g’li Jonibek Sultonga Axsi va 
Andijonni tortiq qildi. U Abulxayrxonning o`g’li Xo`ja Mahmud Sultonning o`g’li 
edi. Shu tariqa butun Movarounnahrda shayboniylar hukmronligi o`rnatildi. 

---

143 
Samarqand 
poytaxt 
etib 
belgilandi, 
Shayboniyxon 
Movarounnahrda 
mustahkamlanib olgach 1505 yil Xorazmni bosib oldi.
Shayboniyxon 1507 yil kuzida Xurossonga yurish boshladi. Xuroson 
davlatini egallash qiyin bo`lmadi, 1506 yil Balx, 1507 yil Xuroson poytaxti Hirot 
zabt etildi. Shundan so`ng Hirot o`zining iqtisodiy, siyosiy va madaniy markaz 
sifatidagi nufuzini yo`qotdi. Xurosonning bo`ysundirilishi bilan amalda 
Shayboniyxon butun mintaqani yagona bir markaz - Samarqand qo`l ostida 
birlashtira oldi. U temuriylar amalga oshira olmagan ishni bajardi, bu uning 
davlatchiligimiz oldidagi xizmatidir. Shayboniyxon Mavorunnahr, Xorazm va 
Xurossonni yagona davlatga birlashtira oldi, shu tariqa Shayboniylar hukmronligi 
davri boshlandi.
Eronda bu vaqta Ismoil Safaviy katta va qudratli qo`shin tuzib hukmdorlik 
qilayotgan edi, u tuzgan davlat tarixda Safaviylar davlati nomi bilan mashhur. 
Shoh Ismoil davlati katta hududlarni o`z ichiga olib, bir sarhadi Xuroson bilan, 
ikkinchi sarhadi Usmonli turklar davlati bilan tutashgan edi. Eron Safaviylarining 
Xurosonga tazyiqi kuchaydi, nihoyat 1510 yil Marv yaqinida ikki hukmdor 
o`rtasida bo`lgan jangda Shayboniyxon halok bo`ldi. Shoh Ismoil butun Xurosonni 
egalladi.