Психология ва спорт психологияси

Спортда тактик ҳаракатларни режалаштиришнинг
психологик хусусиятлари
Ҳар ҳил спорт туридаги тактика ўзаро фарқланади. Бу эса мусобақалашув жанглари жараёнидаги специфик, объектив шарт-шароитлар билан боғлиқ бўлади.
Шу сабабли ҳам спорт турларида тактиканинг ўзига хос психологик тайёргарлиги мавжуд. Бироқ, шундай бўлса-да, тактик тайёргарликнинг айрим умумий муаммолари ҳам мавжуддир. (4-чизмага қаранг).

4- чизма. Тактик тайёргарликнинг умумий муаммолари.
Мусобақалашув жараёнида пайдо бўладиган вазифаларни муваффақиятли ҳал этиш учун, олдиндан тактик хатти-ҳаракатларнинг режасини тузиб олиш зарур. Режалаштириш мусобақалашув шароити ва рақиб тўғрисидаги имкон қадар аниқ ва тўлиқ маълумотларни қўлга киритишга асосланади. Режалаштириш олдига қуйидаги талаблар қўйилади, яъни:
1. Ижодий бўлиши;
2. Тактик усуллар ва ҳаракатларни танлаш нуқтаи назаридан бой бўлиши;
3. Йўналтирилувчи характерга эга бўлиши (яъни, мусобақалашув жараёнида у ёки бу ўзгартиришларни киритиш мумкин бўлиши) лозим.
Тактик режалаштиришнинг мураккаблик даражаси спорт турига ҳамда мусобақалардаги курашнинг хусусиятларига боғлиқ бўлади. Енгил атлетикада ёки эшкак эшиш спортида иштирокчиларнинг масофанинг айрим қисмларини босиб ўтишини тактик ҳаракатларни оддий режалаштиришга мисол қилиб келтириш мумкин.
Аммо якка курашларда тактик хатти-ҳаракатларни режалаштириш жуда мураккабдир. Бу ерда режани тузиш чоғида, рақибнинг тактик ўй-хаёл ва ниятларини билиб олиш учун унинг тактик ва техник имкониятларини ўрганиш керак бўлади.
Айниқса, спорт ўйинларида тактик режаларни ишлаб чиқиш жуда ҳам мураккабдир. Зеро, спорт ўйинларидаги тактик режани жамоавий хатти-ҳаракатларни, конкрет индивидуал вазифаларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқиш керак бўлади.
Тактик ҳаракатларни режалаштиришда қуйидаги шартларга амал қилиш лозим:
1) мусобақанинг мақсади ва вазифаларини белгилаб олиш;
2) рақибнинг тактик, психологик, техник ва жисмоний тайёргарлигидаги кучли ва ожиз томонларини таҳлил қилиш;
3) олдинда турган мусобақанинг барча шарт-шароитларини ҳисобга олиш;
4) мусобақа жараёнида дуч келиши мумкин бўлган қийинчиликлар ва тўсиқларни онгли равишда прогнозлаштириш;
5) муваффақиятни қўлга киритиш учун зарур бўлган восита ва усулларни ўйлаб топиш;
6) мусобақалар жараёнида юз бериши мумкин бўлган ўзгартиришларни ҳисобга олган ҳолда қўшимча (заҳирадаги) тактик ҳаракатлар режасини ишлаб чиқиш.
Тактик ҳаракатларни режалаштириш ҳамиша эхтимоллик характерида бўлади. Мусобақалар жараёнида, айниқса яккакурашларда ва спорт ўйинларида вазият яшин тезлигида ўзгариб туради ва олдиндан башорат қилиш мумкин бўлмаган кўплаб ҳолатларни юзага келтиради. Шу боисдан ҳам тактик ҳаракатлар режасини амалга ошириш доимий тарзда юзага келиб турган жорий вазифаларни ҳал этишдан иборат бўлади. Рақиб жамоа ёки алоҳида рақиб ҳам, худди бизнинг спортчи ёки жамоа каби ғалабага интилади, унга етиш учун ўзининг тактик режасига эга бўлади.
Тактик режани амалга ошириш қуйидагиларни тақозо этади:
1) рақибнинг тактик ниятини аниқлаб олиш;
2) ўз ҳаракатлар тактик режасини ниқоблайдиган усулларни топиш ва улардан фойдаланиш;
3) кураш жараёнида пайдо бўлувчи жузъий тактик вазифаларни тўхтовсиз ҳал этиб бориш.
Спортчининг таҳлилий тафаккурга эга эканлиги унинг ақли-идрокидан дарак бериб, унинг спорт фаолиятида муваффақфиятга эришиш учун, спортчининг табиий кучининг ўзи камлик қилиши, унга қўшимча равишда жуда катта ҳажмдаги махсус билимлар, шунингдек, юқори даражадаги ва кенг қамровли фикрлаш маданияти ҳам зарурлигини тушунишини англатади. (Б.Теплов)
Тактик режани муваффақиятли равишда тузиш ва амалга ошириш учун зарур бўладиган муайян психологик омилларни ривожлантириш керак. (5 - чизмага қаранг).

5-чизма. Тактик ҳаракатларнинг муваффақиятини таъминловчи психологик омиллар
Тактик ҳаракатларнинг муваффақиятини таъминловчи психологик омиллар қуйидагилардир: қўзғатувчанлик ва диққат, чанлик антиципация (олдиндан кўра билиш), тафаккур ва хаёл, жанговор руҳ ва ғалабага ишонч, концептуал моделларни намоён этиш, шунингдек узоқ муддатли ва оператив хотира, интуиция.
Ушбу омилларнинг мажмуи машғулотлар жараёнида тактик ҳаракатларни муваффақиятли ўзлаштириш ва уларни мусобақа шароитида самарали қўллай олишнинг психологик асосини ташкил этади.
Спортчи, жамоанинг мусобақалашув фаолиятидаги муваффақиятини таъминлашда ҳар бир мусобақа учун хос бўлган мақсад ва мотивлар етакчи рол ўйнайди.