Психология ва спорт психологияси

Спортчиларни мусобақага психологик тайёрлашни
режалаштириш асослари
Спортчиларни психологик тайёрлаш масаласининг ҳал этилиши режалаштириш асосида амалга оширилади. Бу режани ким тузади? Албатта мазкур режа спорт мураббийси томонидан тузилади. Ушбу режани тузиш чоғида бир қатор хусусиятларни ҳисобга олиш керак бўлади. Жумладан: спорт турини, спортчининг ёши ва маҳоратини, унинг индивидуал хусусиятларини. Психологик тайёргарликнинг умумий режасини нисбатан узоқроқ давр учун, масалан бир йилга тузиш мақсадга мувофиқ. Бундай режа иккита бўлимдан иборат бўлади: биринчи бўлим – мусобақаларга умумий психологик тайёргарлик, иккинчи бўлим эса – муайян мусобақага психологик тайёргарликни қамраб олади. Биринчи режа нисбатан узоқ мақсадни кўзлагани учун у маълум даражада барқарор бўлади, иккинчиси эса муайян мусобақага мослаб тузилади, шу сабабли ҳам олдинда турган мусобақага тайёргарликнинг ўзига хос жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда ўзгартирилиши, тўлдирилиши, қисқартирилиши мумкин.
Спортчини мусобақага умумий психологик тайёрлаш учун қуйидагилар зарур:
1.Режа тузилаётган спортчининг ёшини билиш;
2.Унинг спорт маҳорати даражасини ҳисобга олиш;
3.Психологик тайёргарликнинг мақсад ва вазифаларини белгилаш ва улардан келиб чиққан ҳолда аниқ чора-тадбирларни ишлаб чиқиш;
4.Спорт турининг психограммасини аниқлаштириш, яъни ушбу спорт турини такомиллаштириш учун қандай шахсий, психик, психомотор сифатлар талаб этилишини, мусобақада муваффақиятли иштирок этиш учун қандай психик ҳолатларни шакллантириш лозимлигини аниқлаш;
5. Тайёргарлик машқлари жараёнида спортчининг мотивация воситаларини аниқлаш;
6. Психодиагностика воситаларини аниқлаш (шахс ривожланиши ва спорт маҳоратининг ошиб бориш динамикасини аниқлаштириш учун), психогигиена воситаларини (спортчининг психик ҳолатини қўзғатувчи назорат воситалари, спортчини жисмоний жиҳатдан қайта тиклаш), хотирани, ақлий қобилиятни, иродавий сифатларни ривожлантириш учун мўлжалланган умумий психик ривожланиш воситаларини киритиш;
7. Машғулот жараёнида ва ундан кейинги психик ҳолатларни бошқариш ва спортчининг ўз-ўзини тартиблаши учун зарур воситаларни танлаш;
8. Спортчиларнинг мусобақалашув характеридаги экстремал вазиятларда эмоционал барқарорлигини шакллантиришга йўналтирилган воситаларни белгилаш.

5- жадвал. Муайян мусобақага психологик тайёргарлик

(А.Ц.Пуни бўйича)

№ т/р т/р	тайёргарликнинг мазмуни	вазифалари	ҳал этиш воситалари	бажариш муддатлари
1	2	3	4	5
1	Ўз кучига мустаҳкам ишончни яратиш, энг яхши натижани қўлга киритиш учун охиригача фаол курашишга интилиш.	1) олдинда турган мусобақанинг шарт-шароитлари ва рақиблар тўғрисидаги маълумотни йиғиш ва таҳлил қилиш; 2) ўз тайёргарлиги, ҳолати ва имкониятлари тўғрисида маълумотларни аниқлаштириш; 3) мақсадни аниқлаш ва аниқ ифода қилиш; 4) мусобақанинг аҳамиятини белгилаш	Махсус тадбирлар комплекси
2	Мусобақада вужудга келадиган шарт-шароитларга мувофиқ равишда ўз хатти-ҳаракатларини, туйғуларини ва ўй-фикрларини бошқара олиш қобилиятини такомиллаштириш.	1) ўз фаолиятини эхтимоллик назариясига кўра дастурлаш. 2) мусобақалар давомида кутилмаган тўсиқларга дуч келиш бўйича махсус тайёргарлик; 3) иштирок этувчилардан олдин уларни жанговор ҳолатига олиб келадиган усулларни мустаҳкамлаш.	Олдинда турган хатти-ҳаракат- ларни интеллектуал, экспериментал тасаввур қилиш (вариантлилик, идеомотор тайёргарлик, бўлажак мусобақанинг шарт-шароитларини моделлаштириш, аутоген машғулотлар, ўз-ўзини тайёрлашдан фойдаланган ҳолда мусобақа машқларини бажариш.
3	Мусобақа олдидан ва улар давомида энг оптимал қўзғалишни яратиш ва уни сақлаб қолиш.	1) мусобақада иштирок этишнинг аҳамиятини кўтариб юборадиган турли таъсирлардан ҳимояланиш; 2) мазкур мусобақа шароитига кўра нохуш ички ҳолатларни бошқариш учун энг қулай усулларни аниқлаш, асаб психик тетиклигини сақлаб қолиш; 3) мақсадга мувофиқ секундантлик қилиш шаклларини, вақтини ҳамда жойинии аниқлаш.	Спортчиларни қайта тикловчи махсус тадбирлар комплекси
4	Мусобақадан кейинги психик ҳолатни тиклаш	1) мусобақада бир маротаба иштирок этишдан кейинги психик ҳолатни тиклаш. ( мусобақа куни) 2) Мусобақадан кейинги психик ҳолатни тиклаш.	Спортчиларни қайта тикловчи махсус тадбирлар комплекси

Мақсад: мусобақага психик тайёрлик ҳолатини шакллантириш.
Спортчиларни мусобақага психологик тайрлаш бўйича умумий режа тузиб бўлингандан кейин ишлаб чиқилган масалаларни яна бир бор аниқлаштириб олиш керак. Бунинг учун спорт гуруҳидаги ҳар бир аъзо учун умумий режа, шунингдек, ҳар бир спортчи учун уларни алоҳида ва муайян кичик гуруҳларда ҳисобга олган тарзда умумий режа тузилади ва шу тарзда ҳар бир спорт гуруҳи учун индивидуаллаштирилган режа амалга оширилади. Режани индивидуаллаштириш шахснинг психодиагностикаси натижалари, психик сифатлари ва ҳоказоларга асосланади.
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, психологик тайёргарликнинг мақсад ва вазифалари жисмоний, техник ҳамда тактик тайёргарликнинг мақсад ва вазифаларига тўла тўкис мувофиқ ва мос келиши шарт.
Муайян мусобақага психологик тайёргарликни режалаштириш спортчининг тайёргарлиги даражасига, мусобақа ўтказиладиган шароитга, унда иштирок этадиган спортчиларнинг таркиби ва ҳоказоларга боғлиқ бўлади.