Psixologiyasi akademik litsey va kasb-hunar kollejlari
Download 5.3 Mb. Pdf ko'rish
|
Oila psihologiyasi. Shoumarov G.B
|
Muhabbat psixologiyasi
61 ham muhabbat haqidagi turlicha, ko‘pincha bir-biriga zid fikr va ta’riflami uchratish mumkin. Ba’zi mualliflar esa muhabbat hislarini sof ruhiyat komponenti sifatida bayon etib, undagi fiziologik kom- ponentni inkor etadilar. Fiziologik komponent hayvon- larga xos bo‘lgan organik ehtiyojlami qondirishdan iborat instinktning ifodalanishi sifatida idrok etiladi. Shu sababli ham ular odam hayvoniy hirsdan, jinsiy intilishlardan ozod bo‘lishi kerak deb, hisoblashadi va muhabbat hislar- iga bir yoqlama yondashishadi. Klassik asarlarda, jum- ladan, qadimgi hind traktatida muhabbatga bir muncha to ‘liq ta’rif beriladi: «Aql mayli hurmatni tug‘dirsa, qalb mayli do‘stlikni, tana mayli xohishni tug‘diradi. Aql, qalb va tana bir bo‘lib sevgi-muhabbatni tug'diradi». Volter: «Sevgi-muhabbat — bu ham qalb, ham aql va tanaga bir vaqtning o ‘zida hujum qilinadigan eng kuchli, zavqli his- tuyg‘ulardan biridir», — deb ta ’rif beradi. Bu ta ’riflami o'zaro taqqoslash va ruhiy tahlil qilish, sevgi-muhabbat- da zaruriy ruhiyat komponenti bilan bir paytda fiziologik komponent ham hisoblanadi. Qadimgi yunonlar sevgi-muhabbatni qanday yo'nalishda ketishiga qarab ikki turga — «eras» va «agape»ga bo'lganlar, vaholanki, ular muhabbatning ik ki muhim tomonidir, ya’ni «eras» — muhabbat ob’ekti- ga ega bo'lishga, uni o ‘ziniki qilib olishga qaratilgan bo‘lsa, «agape» — hissiyotni boshidan kechirayotgan shaxsning hissiyot ob’ektiga o‘zini bag‘ishlashidir. Ana shu hissiyot har bir odamda uchraydi. Shu hissiyotlarda qaysi biri ustunlik qilishiga qarab, kishidagi muhabbatni, aniqrog‘i hissiyotni boshidan kechirayotgan shaxsni va uning muhabbatdagi istiqbolini ham oldindan aytib berish mumkin. Basharti «agape» ustunlik qilsa, his- siyotning umri uzoq bo‘lishi va aksincha «eras» ustun bo‘lsa, tez orada hissiy qoniqish sodir bo‘lib, bunday odamdagi muhabbat hislarining umri nihoyatda qisqa bo‘lishi mumkinligi kuzatiladi. Sevgi-muhabbat tuyg‘ularini D.A.Li bir necha turlarga bo'ladi: 1. EROS — kuchli sevgi-muhabbat hislari bo‘lib, bu hislar asosida yotgan motiv muhabbat ob’ektiga jis moniy ega bo'lish. Bunda jinsiy intilish yetakchilik qiladi. 62 63 2. LYUDUS — sevgi hislarining unchalik chuqur bo‘lmagan muhabbat o £yini sifatida idrok qili- nadigan, sevgi hislari ob’ekti oson almashishi mumkin bolgan turi. 3. STORGE — tashqi ko‘rinishidan kuchli ifodalan- magan, ammo ishonchli muhabbat-do‘stlik turi. 4. PRAGMA (L+S) — lyudus va storgelardan iborat doimo ong nazoratida bolgan, sevgan shaxsining manfaatlarini ko‘zlagan maqsadlari asosida yuza ga kelgan sevgi hislaridir. 5. MANIYA (E+L) — eros va lyudusdan iborat b o lib , sevgan kishi sevgi ob’ektidan tobeligi bilan xarakterlanadi. Ammo eros va lyudusdan bu turning farqi sevgan shaxsda o £ziga ishonch his lari yetarli bolm aydi. 6. AGAPE (E+S) — eros va storgelar yiglndisidan iborat kuchli ifodalanadigan, sevgan kishi muhabbat ob’ektiga hamma narsasini va hatto o‘zini ham bag‘ishlashga tayyor bolgan hislar turi va hokazo. Kuzatishlarga ko£ra, erkaklarning sevgi-muhabbat hislarida ko£proq qismini eros va lyudus, ayollarda esa pragma, storge va maniya turlari tashkil etadi. 0 £smir va o£spirin yoshidagi o£g£il va qiz bolalarda ko£proq maniya turi, katta yoshdagilarda esa boshqa turlar kuzatiladi. Bir shaxsning hayotida muhabbatning yuqoridagi bir necha turlari alohida kuzatilishi mumkin. Ba’zilarda esa faqat bitta tur uchraydi. Bizning fikrimizcha, muhabbat turlari sevgan va sevilgan kishilaming yoshiga, husniga, m a’lumotiga, madaniy saviyasiga, jam iyatda tutgan mavqeiga, hayot tarziga, dunyoqarashiga, qaysi muhitda tarbiyakolganligiga, xarakteriga, jinsiy hulqiga, qarama- qarshi jins haqidagi tasawuriga, nerv sistemasiga, milliy psixologik xususiyatlariga bogliq. Ba’zi yigit va qizlarda sevgi hislari bir turda boshlanib, m a’lum vaqtdan so£ng o £zga turga o ‘tishi mumkin. Masalan: «Eros» turida boshlanib «agape»ga aylanish yoki «lyudus» tarzida yuza ga kelib, «storge» turiga o lish i mumkin. Agar muhabbat turiga nazar tashlaydigan bolsak, erkin muhabbatning shakllanishi o £rta asrlarga to £g£ri keladi. Xususiy mulkchilikning ravnaqi, antagonistik 64 sinflaming mavjudligi, ayollarning huquqsizligi erkin muhabbatning ravnaq topishiga to‘sqinlik qiladi. «Layli va Majnun», «Tohir va Zuhra», «Farhod va Shirin», «Romeo va Juletta» kabilarni erkin muhabbatning yuza ga kelishi va uning taqdiri haqidagi ilk asarlar deb aytish mumkin. Taraqqiy etgan jamiyatda yangi tartiblarga asosan yuzaga kelgan oila, erkak va ayol o'rtasidagi mavjud tengsizliklami yo'qotish muhabbatning yuqori darajada ravnaq topishiga zaruriy shart-sharoit yaratadi. Lekin, afsuski, ba’zi yoshlar «erkin hayot», «erkin muhabbat» kabi ruhiyat omillarini noto‘g‘ri tushunib, m a’naviy axloqsizlikka mayl q o ‘yishyapti, insonlar o‘rtasidagi eng nozik bolm ish jinsiy munosabatlardan esa «boylik orttirish», «go‘zal hayot» kechirish manbai sifatida foydalanishmoqda. Bu axloqiy tubanlik, nosoglom dunyoqarash oqibatidir. Bu hoi ba’zi oilalar da m a’naviy tarbiya masalasi unutib qo’yilganligining, ayrim ta’lim-tarbiya muassasalari va ularning pedagogik jamoalarining o ‘z vazifalarini yetarh darajada uddalay olmayotganliklari natijasidir. Download 5.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|