Pul, kredit va banklar

3-mavzu: Pul muomalasini tashkil qilish va pul massasi 
 
3.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarkibi 
3.2. Naqd pullar aylanmasi va uning tarkibiy qismi 
3.3. Naqd pul muomalasining o‘rni va zaruriyati 
3.4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining naqd pul muomalasi 
bo‘yicha asosiy vazifalari 
3.5. Muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar miqdorini aniqlash asoslari 
3.6. Pul massasi va pul agregatlari 
3.1. Pul muomalasi tushunchasi va tarkibi 
Pul tovar ishlab chiqarishga asoslangan har qanday iqtisodiyotning, jumladan bozor 
iqtisodiyotining ham asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarilayotgan 
mahsulot, uni ayriboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq jarayonlar pul 
ishtirokida yuz berib, tovar ishlab chiqarish tsiklining ibtidosi pul bilan boshlanib, uning 
intiqosi ham pul bilan yakunlanadi. Yoki, iqtisodiyotning barcha bo‘g‘inlarida yuz 
berayotgan ob’ektiv iqtisodiy munosabatlar albatta pul ishtirokida amalga oshiriladi.
Iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasida pul orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy munosabatlar 
pul muomalasi deyiladi. Pul yuz berayotgan iqtisodiy munosabatlarda qatnashar ekan, u 
doimiy harakatda bo‘ladi, yangilanib turadi va muntazam takror aylanadi. Iqtisodiy 
jarayonlarni amalga oshirishda pulning ma’lum davrdagi harakatlar yig‘indisi pul 
aylanmasini tashkil etadi.
Naqd pul muomalasi naqd pul orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy 
munosabatlar bo‘lib, bunda iqtisodiy sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro tovarlar va 
qimmatli qog‘ozlar oldi – sotdisi, ko‘rsatilgan turli madaniy va maishiy xizmatlar, 
sug‘urta, kommunal to‘lovlari, naqd pulda kreditlar olish va qaytarish, lotereya 
biletlari harid qilish, korxona va tashkilotlar tomonidan ishchi va xizmatchilarga 
naqd pulda ish haqi to‘lash hamda boshqa majburiy to‘lovlar amalga oshiriladi.
Shuningdek, naqd pul muomalasi davlat byudjetining naqd pulda 
shakllanadigan va taqsimlanadigan qismini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Ushbu 
jarayon, bir tomondan aholi va yakka tadbirkorlarning byudjet oldidagi soliq va 
boshqa majburiy to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlarini, ikkinchi tomondan esa 

---

davlat byudjeti tomonidan aholiga naqd pulda pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy 
to‘lovlarni amalga oshirish jarayonlarida o‘z aksini topadi.
Naqd pul aylanmasi esa naqd pullarning ma’lum davrdagi harakatlar 
yig‘indisidan iborat bo‘lib, u naqd pul muomalasidagi naqd pullar harakatidan 
tashqari pul muomalasini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlar 
yig‘indisini ham o‘z ichiga oladi. Naqd pullarning aylanmasi va uning tarkibiy 
qismlarini quyidagi paragrafda batafsil ko‘rib chiqamiz.