Pul, kredit va banklar

muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funktsiyalarini bajaradi degan fikrga 
keldik. 
Pulning qiymat o‘lchovifunktsiyasi asosan tovarlar qiymatini baho shaklida aks ettirish 
orqali namoyon bo‘ladi. Pulning qiymat o‘lchovi barcha tovarlar uchun umumekvivalent vositasi 
sifatida ularning qiymatini o‘lchaydi. Barcha tovarlarning qiymati pul o‘lchovi vositasi, ya’ni 
baho masshtabi, dastlabki bosqichda hukumat tomonidan o‘rnatiladi. Masalan, metr o‘lchovi 
bilan uzunlikni, kilogramm o‘lchovi bilan og‘irlikni o‘lchagan kabi, pulning qiymat o‘lchovi 
funktsiyasi bilan barcha tovarlarning qiymati o‘lchanadi.
O‘zbekistonda qiymat o‘lchovi bevosita milliy valyuta «so‘m», AQShda dollar, Yevropa 
ittifoqiga a’zo mamlakatlarda yevro, Buyuk Britaniyada funt sterling, Yaponiyada iena qiymat 
o‘lchovi vositasi hisoblanadi. 
Pulning inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan paytda uning qiymat o‘lchovi funktsiyasining 
amal qilishi bir qadar chegaralanadi. Masalan, 1939 yildan 1949 yilgacha Yaponiya ienasining 
inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lganligi uchun ko‘pchilik yapon savdogarlari tovarlarning bahosini
belgilashda, ayrim hollarda savdo sotiqni ham AQSh dollarida amalga oshirganlar. Chunki 
AQSh dollarining qiymat o‘lchovi ienaga nisbatan bir necha barobar mustahkam va barqaror 
bo‘lgan. Shuning uchun, Yaponiyada 1939 – 1949 yillarda barcha tovarlar bahosi ikkita narxda, 
dollar va ienada yuritilar edi. Ayni paytda, ienada belgilangan tovarlar bahosi oshib borish 
tendentsiyasiga ega edi, dollarda esa baholar dastlabki holatidan o‘zgarmasdan qolgan.
Hukumat mamlakatda pul islohotini amalga oshirish orqali pulning qiymat o‘lchovini 
o‘zgartirishi mumkin. Pul islohoti – muomaladagi pul massasini kamaytirish orqali, uning joriy 
qiymat o‘lchovidan boshqasiga o‘tishdir. 1944 – 1952 yillarda Yevropa mamlakatlarida 24 
martadan ortiq pul islohotlari amalga oshirilgan.
Sobiq ittifoq davrida rubl kuchli inflyatsiyaga uchramagan va iqtisodiyot nisbatan 
barqaror darajaga ega bo‘lgan bo‘lsada, 1961 yilda mamlakatda pul islohati amalga oshirilgan. 
Hukumat muomalada mavjud bo‘lgan rubllarni yangi chiqarilgan rubllarga 1/10 nisbatda pul 
islohatini amalga oshirgan. O‘sha davrda o‘tkazilgan pul islohotining asosiy maqsadi 
mamlakatdagi xufyona iqtisodiyotning ulushini kamaytirish va baho masshtabini pasaytirishga 
qaratilgan bo‘lib, xufyona iqtisodiyot ishtirokchilari eski rubllarni to‘lig‘icha yangi 
banknotalarga almashtira olmaganligi natijasida iqtisodiy jihatdan zarar ko‘rgan va baho 
masshtabi 10 martaga kamaygan. 
Pulning muomala vositasibozor ishtirokchilari o‘rtasida tovarlarni oldi – sotdisi va 
xizmatlarni ko‘rsatish jarayonida namoyon bo‘ladi. Ushbu jarayonda pul vositachi rolini 
bajaradi.

---

Pulning muomala vositasi funktsiyasini bajarishining bir sharti mavjudki, u ham bo‘lsa, 
tovarlarni sotib olish va xizmatlarni ko‘rsatish uchun to‘lov bir vaqtda amalga oshiriladi. Pulning 
ushbu funktsiyasini bajarishda bevosita naqd pullar ishtirok etishi talab etiladi.
Ayirboshlash jarayonida tovarlar bir marta qatnashib muomala maydonini tark etsa, pul 
muomala vositasi funktsiyasi yordamida ushbu jarayonga qayta – qayta kelaveradi. Iqtisodiyotda 
pulning banklar orqali aylanish tezligi qancha yuqori bo‘lsa, tovarlarni sotib olish uchun 
muomalaga zarur bo‘lgan pul massasiga talab shuncha pasayadi.
Pulning muomala vositasi funktsiyasi o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etayotgan 
tomonlarning faoliyati ustidan nazorat vositasi sifatida maydonga chiqadi. Markazdan 
rejalashtirish davrida pulning muomala vositasi bir muncha chegaralangan edi. Natijada, 
odamlarning qo‘lida naqd pullar bo‘lishiga qaramasdan o‘zlari istagan tovarlarni sotib ololmasdi 
yoki sotib olishga imkoniyat bo‘lmagan. 
Bozor munosabatalarining takomillashuvi va rivojlangan mamlakatlarda fan – texnika 
taraqqiyotining taboro jadallashib borishi pulning muomala vositasi funktsiyasining ahamiyatini 
bir qadar pasayishiga sabab bo‘lmoqda. Chunki, mamlakat pul oboroti tarkibida naqd pul bilan 
amalga oshirilayotgan hisob – kitoblarning ulushi kamayib bormoqda. Naqd pullar asosan aholi 
tomonidan foydalanishi, keyingi yillarda plastik kartochkalarning ko‘plab turlari joriy etilishi, 
hisob – kitoblarda naqd pulsiz to‘lovlar hajmining ortib borishi kabi holatlar pulning muomala 
vositasi funktsiyasining ahamiyatini pasayishiga olib kelmoqda. Masalan, 1994 – 1997 yillarda 
Angliya va Frantsiyada 10%, Kanada va Germaniyada 7%, AQShda 2% ishchi xodimlargina ish 
haqlarini naqd pulda olishgan. 
Tovarlar sotilganda va xizmatlar ko‘rsatilganda, ular uchun to‘lov kechiktirib amalga 
oshirilgan barcha holatlarda pul to‘lov vositasifunktsiyasinibajaradi. Demak, sotilgan tovar va 
ko‘rsatilgan xizmatlar to‘lov jarayonida uzilish bo‘lmasa, pul muomala vositasini bajaradi, agar 
ushbu jarayon ma’lum davrga uzilishi, ya’ni to‘lov kechikkan holatlarning barchasida, pul 
avtomatik tarzda, o‘zining to‘lov vositasi funktsiyasini bajaradi.
Pulning to‘lov vositasi funktsiyasi asosan quyidagi holatlarda namoyon bo‘ladi; 
– jami ijtimoiy mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlashda; 
– davlat byudjeti xarajatlarini shakllantirish va qayta taqsimlashda; 
– xo‘jalik sub’ektlari o‘rtasida amalga oshirilayotgan naqd pulsiz hisob – kitoblarni 
amalga oshirishda; 
– kredit muassasalari ssuda va investitsiya operatsiyalarini bajarganda hamda pul 
o‘tkazmalarini amalga oshirganda; 
– korxona va tashkilotlar o‘z xodimlariga ish haqi va unga tenglashtirilgan mablag‘larni 
to‘lashda; 
– va boshqa holatlarda. 
Pulning to‘lov vositasi funktsiyasi yuridik shaxslar o‘rtasida amalga oshirilayotgan naqd 
pulsiz hisob – kitoblarda juda keng foydalaniladi. Bunda naqd pullarning ishtirokiga zaruriyat 
bo‘lmaydi, barcha operatsiyalar bank hisobraqamlarida biridan ikkinchisiga o‘tkazish orqali 
amalga oshiriladi.
Ayrim iqtisodiy adabiyotlarda, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda chop etilgan 
adabiyotlarda, pulning to‘lov vositasi funktsiyasi, uning alohida funktsiyasi sifatida e’tirof 
etilmaydi. Pulning ushbu funktsiyasi uning muomala vositasi funktsiyasi bilan hamoxong tarzda 

---

o‘rganiladi. Pulning ikkita funktsiyasi bir – biriga qo‘shib o‘rganilganda «…pul tovarlar va 
xizmatlarning to‘lovi va qarzlarning to‘lov vositasi»
15
tarzida ta’kidlanadi.
Nazarimizda, rivojlangan mamlakatlar iqtisodchilari tomonidan pulning to‘lov vositasi va 
muomala vositasi funktsiyalarini bir – biriga qo‘shib yuborilishi natijasida, uning to‘lov vositasi 
funktsiyasini e’tirof etilmasliklari maqsadga muvofiq emas.
Pul o‘zining muomala va to‘lov vositasi funktsiyalarini bajarmagan vaqtda jamg‘arma