Pul, kredit va banklar

Tanga pullarning rivojlanish tarixi. Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda dastlabki tanga 
pullar Xitoy mamlakatida va qadimgi Lidiya xonligi davrida miloddan avvalgi VII asrda paydo 
bo‘lganligini ta’kidlaydi. Manbalarga ko‘ra, birinchi oltin pullar bizning eramizgacha bo‘lgan 
VII asrda Lidiya shohi Gigesning buyrug‘i bilan zarb etilgan. Oltinga o‘zining tasvirini tushirib 
zarb qilgan birinchi shox Aleksandr Makedonskiy hisoblanadi, o‘sha davrda oltinning qiymati 
uning probasi va og‘irligi bilan o‘lchanar edi. 
AQShda monetalar 1793 yilda zarb etilgan, shu davrga qadar va undan keyin uzoq 
muddat davomida mamlakatda xorijiy mamlakatlarning tangalari to‘lov vositasi sifatida amal 
qilgan. Mamlakatda ayrim xorijiy tangalar 1857 yilgacha to‘lov vositasi sifatida muomalada 
ishtirok etdi. 
Muomalada oltin tangalar to‘lov vositasini bajarganda ular haqiqiy pul sifatida o‘zining 
sohibiga iqtisodiy zarar keltirmaydi va avtomatik ravishda boshqarilib turish xususiyatiga ega 
bo‘lgan. Ya’ni, ularni hozirgi paytdagi kabi qog‘oz pullarni emissiyasi orqali tartibga solib 
turishga ehtiyoj bo‘lmagan. Agar oltin tangalarning hajmi ehtiyojdan ortib ketadigan bo‘lsa, ular 
boylik sifatida avtomatik tarzda jamg‘armaga o‘tadi, aksincha bo‘lganda esa to‘lov vositasi 
sifatida muomalaga chiqadi. Shu bois ham oltin tangalar to‘lov vositasini bajargan paytda pul 
tizimini tartibga solish apparati va pul – kredit siyosatini amalga oshirishga ehtiyoj bo‘lmagan. 
O‘zbekiston hududida dastlabkimetall tangalar miloddan ilgarigi VI asrda Ahmoniy 
shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og‘irligi 8,4 grammni tashkil 
etgan bo‘lib, “darik” deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O‘sha vaqtlarda, 
ya’ni miloddan ilgarigi VI – IV asrlarda hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi, ya’ni Xorazm, 
Sug‘diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar Ahmoniylar davlati tarkibida bo‘lganini hisobga 
olsak, ushbu “darik”lar O‘zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma’lum birinchi tangalar 
bo‘lgan desak xato qilmaymiz. 
1
Dengi, kredit, banki: uchebnik/kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina. – 5 – ye izd., 
ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 25. 

---

Miloddan avvalgi 330 – 327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar saltanatini tor 
– mor qilib, hozirgi O‘zbekiston zaminida joylashgan Baqtriya va Sug‘diyonaga bostirib kiradi. 
Makedoniyalik Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo‘lgan kumush draxma, 
vazni 8,2 g. bo‘lgan kumush didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo‘lgan kumush 
tetradraxma (to‘rt draxma)lar zarb qilinib, ular muomalada bo‘lgani ma’lum. Shuningdek, vazni 
8,4 g. bo‘lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo‘lgan kumush dekadraxma ham 
zarb qilingan. 
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 donaga yaqini 
Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan. Ushbu davlat pul tizimi asosini o‘sha
paytda draxma, didraxma, tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan 
ma’lum. 
O‘rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida sosoniylar tasarrufida 
bo‘lgan. Bu davrda hozirgi O‘zbekiston xududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar 
muomalada bo‘lgan. Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb 
qilingan bo‘lib, ularda sosoniy shohlariing suratlari bilan birga, turli hayvonlar va qushlar aksi
ham tushirilgan. 
Hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida Sirdaryoning sharqiy 
sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va tarixda eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar 
tomonidan bosib olinadi. 
EftaliylardavridaO‘rtaOsiyoastasekinrivojlanaboshlagan. Xalqarosavdohamrivojlangan. 
TashqisavdoasosanXitoy, Xindiston, Eronva Vizantiya (Rum) bilanamalgaoshirilgan. 
Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va Perozning kumush 
tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy sababi sifatida sosoniylar tomonidan 
eftaliylarga o‘lpon sifatida to‘langan juda ko‘p miqdordagi kumush tangalar xazinada 
to‘planganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi. 
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‘p miqdorda, ba’zi ma’lumotlarga qaraganda 200 
dan ko‘proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram xudud o‘zi 
tanga zarb qilish huquqiga ega bo‘lgan. 
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O‘zbekiston hududiga shimol va sharq tomonlardan 
turli ko‘chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib kirib kela boshlaydi. VIII asrning o‘rtalarida 
O‘rta Osiyo arablar tomonidan bosib olinib, o‘lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt 
Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada bo‘lgan metall tangalar 
ko‘rinishida o‘zgarishlar yuz bera boshlaydi. Asta – sekin tangalardan shoh va hokimlarning 
suratlari 
o‘rnini 
islom 
oyatlari 
egallaydi. 
Natijada 
«kufi» 
nomibilantarixdama’lumbo‘lgantangalardavriboshlanadi. 
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan keyin xalifa 
Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan 
boshlab, yirik savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm bo‘lgan oltin dinor zarb 
etilgan. Maosh va soliqlar to‘lovi uchun vazni 2,8 gramm bo‘lgan kumush drahmalar 
chiqariladi. Kundalik savdo – sotiq esa mis tangalar – fuluslar yordamida (yunoncha «follis» 
hamyon ma’nosini anglatadi) amalga oshirila boshladi. Bu pul birliklari Movarounnahrda ham 
o‘sha davrda muomalada bo‘lgan. 
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. Somoniylar xalifa
hukmronligini rasman tan olishgan bo‘lsada, ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar 
davlatining poytaxti Buxoro shahri bo‘lgan. Somoniylar davlati o‘z tasarrufiga hozirgi 
O‘zbekistonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning Xuroson viloyatini 
qamrab olgan, markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko‘proq muddat 
davomida mavjud bo‘ldi. 
XII asrning o‘rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm davlati kuchayib ketadi. 
XII asr 80 – 90 yillariga kelib Xorazm o‘ziga Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni
bo‘ysundiradi. Xorazm davlati xorazmshoh Tekash (1172 – 1200 yillar) va uning o‘g‘li
Muhammad (1200 – 1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan. 

---

Xorazmshohlar davlatida ham an’anaviy musulmon pul birliklari – oltin dinorlar, kumush 
dirhamlar va mis fuluslari muomalada bo‘lgan. Bu tangalarda ham an’ana tarzida xalifa nomi 
qayd qilinib, undan so‘ng xorazmshoh nomi bitilgan. 
Mo‘g‘ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazmda va uning tobeligidagi 
xududlarda vazni 1,8 – 1,9 gramm bo‘lgan kumush dirhamlar muomalada bo‘lgan. Mayda savdo 
– sotiq uchun mis pullar chiqarilgan. 
Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‘taradi. Buharakattarixda “Sarbadorlar” 
qo‘zg‘olonideb nom olgan. Buqo‘zg‘olonnatijasidaSamarqanddanmo‘g‘ullarhaydabchiqariladi. 
1370 yildaSamarqandtaxtiga Amir Temuro‘tiradiva“BuyukTemur”saltanatinibarpoetadi. Ushbu 
imperiya tarkibigahozirgiO‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston. Qirg‘iziston, Afg‘oniston, 
Armaniston, 
Eronningbarchahududi, 
Iroq, 
Hindiston, 
Ozarboyjon, 
Gruziya, 
Qozog‘istonningbirqismikirgan. Kattamiqdordavazni 2 grammnitashkiletganoltindinorlar, 
shuningdek, vazni 1,8 gramm bo‘lgankumushtangalar – miralarhamzarb etila boshlagan. 
Amir Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo‘lganligi va bu yerlarda zarb etilgan 
oltin va kumush tangalar Yevropada ham mashhur bo‘lganligi haqida ko‘p ma’lumotlar mavjud. 
Birgina G‘arbiy Eron va Ozarboyjonda Amir Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va 
kumush tangalar muomalaga kiritilgan
2
. 
Rossiyada XIX asrda va XX asrning boshlarida naqd pul shaklida oltin tangalar keng 
qo‘llanilgan, xususan 1895 – 1897 yillardagi pul islohotlaridan keyin ham birinchi jahon 
urushiga qadar muomalada o‘n va besh so‘mlik oltin tangalar mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston 
territoriyasida ham oktyabr inqilobiga qadar Chor Rossiyasining tangalari bilan bir qatorda 
Buxoro va Xiva xonligining oltin tangalaridan foydalanilgan.
Jahon tsivilizatsiyasining taboro rivojlanib borishi va iqtisodiy munosabatlarning 
takomillashuvi muomalada qog‘oz pullarning vujudga kelishiga zamin yaratdi. Natijada, 
qimmatbaho metallar o‘rnini qog‘oz pullar egalladi.