Pul, kredit va banklar

funktsiyalarini bajarishi ta’kidlanadi.
Iqtisodiyotni boshqarishning bozor munosabatlari joriy etilgan mamlakatlar iqtisodiy 
adabiyotlarida, pul uchta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi va jamg‘arma vositasi 
funktsiyalarni bajarishi bayon etiladi. 
P.Samuelson Aristotelning ta’limotlariga tayangan holda pul faqat ikkita, ya’ni 
ayirboshlash vositasi, baho mashtabi birligi yoki o‘lchov hisobi funktsiyalarini bajarishini 
ta’kidlaydi
4
.
Angliya – amerika iqtisodchi olimlari pulning uchta funktsiyasi (muomala vositasi, 
qiymat o‘lchovi va jag‘arma vositasi) mavjudligini e’tirof etishadi
5
. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, 
Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbelllar pul muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va 
jamg‘arma vositasi funktsiyalarini bajarishini ta’kidlaydi
6
.
3
O‘zbekiston hududida tanga va qog‘oz pullarning chiqarilishi va amal qilishi bilan bog‘liq materiallar 
F.Mullajonovning O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi kitobi (–T.: «O‘zbekiston» 2001y. 6 – 27 betlar)dan
foydalanilgan holda tayyorlandi. 
4
Samuelson P. Ekonomika vvodnoy kurs. –M.: 1964. –S. 69. 
5
Masalan: Xarris L.Denejnaya teoriya. –M.: 1990. –S.75; Dolan E., Lindsey D. Makroekonomika. – SPb.: 
1994, – S. 7 – 8. 
6
Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell, Rozmari Dj. Kempbel. Denngi, bankovskoe delo i denejno – kreditnaya 
politika. Per. s. angl. k.e.n. A.A.Lukashevich, A.P.Manotskova, k.f.n. Ye.B.Yartseva, k.f – m.n. M.B.Yartsev. –M. – 
SPb., 1991. –S. 26. 

---

Nemis iqtisodchi olimi K.Knis (1821 – 1898) pulning to‘rtta ya’ni, qiymat o‘lchovi, 
muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funktsiyalarini e’tirof etadi.
S.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenzilar ham pulning to‘rtta funktsiyalarini bajarishlarini 
e’tirof etib, ularni quyidagi ketma – ketlikda amal qilishini ta’kidlaydi: birinchisi – muomala 
vositasi va to‘lov vositasi, ikkinchisi – o‘lchov hisobi, uchinchisi – qiymatni saqlash vositasi, 
to‘rtinchisi – kechiktirilgan to‘lovlarni o‘lchovi
7
. 
K.Marks pulning funktsiyalari kontseptsiyasida uni uchta funktsiyasi mavjudligini 
ta’kidlaydi. U pulning funktsiyalarini quyidagi ketma – ketlikda ifodalaydi. Birinchisi – qiymat 
o‘lchovi, ikkinchisi – muomala vositasi, uchinchisi – moliyaviy pul. K.Marksning pulning 
uchinchi funktsiyasi ayrim iqtisodchilar tomonidan jamg‘arma vositasi, to‘lov vositasi va jahon 
puli kabi vazifalarini bajarishi mumkinligini ilgari suriladi
8
. 
Rossiyalik iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin
9
, professor V.A.Щegortsova
10
, 
professor V.V.Ivanov va professor B.I.Sokolovlar
11
tahrirlari ostida chop etilgan Pul, kredit, 
banklar darsliklarning barchasida pul beshta funktsiyani bajarishi e’tirof etiladi. 
O‘zbekistonlik iqtisodchi, professor Sh.Z.Abdullaeva pul to‘rtta funktsiyani bajarishini, 
ular qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma vositasi funktsiyalari 
ekanligini ta’kidlaydi
12
.
Professor O.Yu.Rashidov tahriri ostida chop etilgan Pul, kredit va banklar darsligida pul 
beshta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi va jahon 
puli vazifalarini bajarishini ta’kidlanadi
13
.
Ko‘rinib turibdiki, pulning funktsiyalari haqida xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlarning 
fikrlari turlicha bo‘lib, birinchi guruh olimlar pulni beshta funktsiyasi mavjudligini ta’kidlashsa, 
ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar uning to‘rtta funktsiyani bajarishini e’tirof etadi. Uchinchi 
guruh iqtisodchi olimlar, asosan anglo – amerikaliklar uni uchta funktsiyani bajarishini bayon 
etadi. Hatto ayrim iqtisodiy adabiyotlarda pulni oltita funktsiyani bajarishi qayd etilib, oltinchi 
funktsiya sifatida baho masshtabi ekanligini isobtlashga urinishadi
14
.
Iqtisodchi olimlar pulning funktsiyalari haqida turlicha talqin etishiga quyidagilar sabab 
bo‘ladi. Bir guruh iqtisodchi olimlar, pulning funktsiyasini zamonaviy sharoitda uning 
xossalaridan kelib chiqib bayon etadi, boshqa guruh olimlar esa turli mamlakat olimlarining 
pulni funktsiyalari xususidagi fikrlariga tayangan holda unga talqin beradi. Yana boshqa guruh 
iqtisodchi olimlar esa pulning funktsiyalarini ta’riflashda uning tarixan vujudga kelishi bilan 
bog‘liq voqelik va nazariyalarga tayanadi.
Pulning funktsiyalari xususida fikr yuritganda uning asl (haqiqiy pul) qiymatiga ega 
bo‘lgan va asl qiymatiga ega bo‘lmaganligi (o‘rinbosar pullar) ga e’tibor qaratish lozim. Chunki 
muomalada asl qiymatga ega bo‘lgan pullar to‘lov vositasini bajarganda ularda pulning barcha 
7
Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Ekonomika. –M.: 1993. –S. 474 – 475. 
8
Pezenti A. Ocherki politicheskoy ekonomiki kapitalizma: v 2 t.: per. S ital. T.1. – S. 472 – 473. 
9
Dengi, kredit, banki: uchebnik/kol. avt.: pod red.zasl.deyat. nauki RF, d.e.n. prof. O.I.Lavrushina. – 5 – ye 
izd., ster. –M.: KNORUS, 2007. –S. 57. 
10
Dengi, kredit, banki: Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. prof. Щegortsova V.A. –M.:YuNITI – DANA, 2005. –S. 
14. 
11
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – ye izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 26. 
12
Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: “Iqtisod – moliya”, 2007, 13 – b.
13
Rashidov O.Yu. va bosh. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: TDIU, 2008. 22 – b.
14
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – ye izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 25. 

---

funktsiyalari namoyon bo‘ladi va aksincha. Asl qiymatga ega bo‘lgan pullar sifatida qimmatbaho 
metallar oltin va kumushni, kredit pullarni va 100 foiz oltin bilan ta’minlangan pullarni qayd 
etish mumkin. Asl qiymatga ega bo‘lmagan pullarga qog‘oz pullar, oltin asosiga ega bo‘lmagan 
kredit pullar kiradi. 
Haqiqatda ham qimmatbaho metallar to‘lov vositasini bajargan paytda ular pulning 
barcha funktsiyalarini bajargan. Qimmatbaho metallar o‘rnini qog‘oz pullar egallagandan so‘ng, 
qog‘oz pullarning inflyatsiyaga uchrashi natijasida ular pulning barcha funktsiyalarini bajarmay 
qo‘ydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yuqorida ko‘rib chiqilganidek, vaqt o‘tishi bilan pulning 
funktsiyalari haqida turli qarashlar vujudga kela boshladi.
Pulning funktsiyalari xususidagi fikrlarga tayanib, pul to‘rtta, ya’ni qiymat o‘lchovi,