Pul, kredit va banklar

 
17.5. Mintaqaviy moliya – kredit institutlari 
 
Xalqaro mintaqaviy banklari hisoblangan Amerikalararo taraqqiyot banki 
(ATB)ning, Afrika taraqqiyot banki (AfTB) va Osiyo taraqqiyot banki (OTB) 1960 
yillarda tashkil topgan bo’lib, ularning tashkil topishiga qator ijtimoiy – iqtisodiy 
sabablar mavjud. Xususan: 
1) o’sha yillari ko’pchilik mamlakatlarda mustamlakachilik tuzumining 
ag’darilishi natijasida siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritilishi, rivojlanayotgan 
mamlakatlarni jahon rivojidagi mavqieni ko’tarish va yangi iqtisodiy tuzumni joriy 
etishga bo’lgan zaruriyatning kuchayib borishi;
2) XVJ va Jahon banki e’tiboridan chetda qolayotgan xalqaro mintaqaviy 
ijtimoiy – iqtisodiy masalalarni hal etish;
3) hududiy mintaqalar iqtisodiyotini kreditlash uchun ichki moliyaviy 
resurslardan, shuningdek tashqi manbalardan samarali foydalanish mexanizmini 
yaratish; 
4) rivojlanayotgan mamlakatlarda mintaqaviy hamkorlikni yo’lga qo’yish va 
rivojlantirish, shuningdek iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash.
Quyidagi jadvalda nomlari keltirilgan banklar o’rtasidagi asosiy farq 
ularning ijtimoiy – iqtisodiy, madaniyat va ma’rifiy darajalarining turlicha 
ekanligi, shu bilan birga ularning geografik joylashuvi va aholining etnik qatlami 
bo’yicha ham farq qiladi. 
Shu bilan birga, barcha banklarning a’zo mamlakatlari 1/3 qismi rivojlangan 
mamlakatlar hisoblanadi. Ovoz berish huquqining yuqoriligi tufayli XaTBning har 
qanday qarori AQSh, OTBning qarori Yaponiya va AQSh tomonidan bekor 
qilinishi mumkin. 
Quyidagi jadvalda uchta mintaqaviy bank haqida ayrim ma’lumotlar 
keltirilgan. 
 
 
 
 
 
 

---

Xalqaro mintaqaviy tarqqiyot banklari 
Nomi va 
joylashgan 
joyi 
Tashki
l 
topgan 
yili 
A’zo 
mamlaka
t – lar 
soni 
Shundan 
rivojla – 
nayotga
n 
Ustav 
kapital
i 
Shundan 
to’langan
i 
Loyiha –
larni 
moliyalas
h – tirish 
Mlrd dollar 
Amerikalarar
o taraqqiyot 
banki (ATB), 
Vashington 
1959 
46 
30 
101,0 
4,3 
13,6 
Afrika 
tarqqiyot 
banki (AfTB), 
Abidjon 
1963 
77 
51 
29,7 
2,0 
2,6 
Osiyo 
taraqqiyot 
banki (OTB), 
Manila 
1965 
61 
45 
47,0 
3,0 
5,4 
AfTB tashkil topgan paytda unga a’zo mamlakat sifatida faqat Afrika 
qit’asidagi mamlakatlar kirishi belgilab qo’yilgan edi. Biroq, keyinchalik bankning 
moliyaviy resurslari bazasini shakllantirishda muammolar vujudga kelganligi 
sababli rivojlangan mamlakatlarni a’zo bo’lishiga ruxsat berildi. 
Xalqaro valyuta va kredit tashkilotlari ichida Xalqaro hisob kitoblar banki 
(Bazel) alohida o’rin tutadi. HHKB 1930 yilda oltita mamlakat (Belgiya, Buyuk 
Britaniya, Germaniya, Italiya, Frantsiya va Yaponiya) ning xukumatlararo Gaga 
shartnomasi va shu mamlakatlarning konventsiyasi asosida Shveytsariyada tashkil 
etildi.
XHKB dunyodagi barcha banklar uchun kapitalning etarliligi bo’yicha 
xalqaro talablarini ishlab chiqadi va amaliyotga joriy etadi. Masalan, XHKB 
banklar kapitalini ularning riskka tortilgan aktivlariga nisbatan umumiy kapitali 
bo’yicha 0,08 va asosiy kapitali 0,04 bo’yicha koeffitsient bo’lishi zarurligi 
belgilagan.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki aynan shu talablarni, mos 
ravishda 0,05 va 0,1 koffitsientda o’rnatgan. Xususan, malakatimiz tijorat banklari 
banklarida ushbu talab yuqori darajada bajarilayotganligini Prezidentimiz Islom 
Karimov alohida e’tirof etib: “Banklarimiz kapitalining etarlilik darajasi 23 foizdan 
oshadi. Bu esa banklar monitoringi bilan shug’ullanadigan xalqaro Bazel qo’mitasi 
tomonidan belgilangan xalqaro standartlardan qariyb 3 barobar ko’pdir
68
” deya 
ta’kidladilar.
XHKB – markaziy banklarning banki. XHKBga uning ustavi bo’yicha 
ikkita asosiy vazifa qo’yilgan. Birinchisi, markaziy banklar o’rtasida o’zaro 
68
Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. –T: 
“O’zbekiston”, 2010. 36 – b. 

---

aloqalarni rag’batlantirish, xalqaro moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishga 
qulay muhit yaratish; ikkinchidan, unga a’zo mamlakatlar o’rtasida xalqaro kredit 
va boshqa operatsiyalarni amalga oshirishda bank – agent yoki bank – depozitariy 
sifatida faoliyat yuritadi. 
XHKBning asosiy moliyaviy resurs manbasi Markaziy banklarning qisqa 
muddatli (asosan 3 oy muddatga) depozitlari yoki oltinlari hisoblanadi. Aktiv 
operatsiyalari sifatida bankning Markaziy banklarga xorijiy valyutalarda beradigan 
kreditlarini ta’kidlash mumkin.