Q. D. Davranov, B. S. Aliqulov nanobiotexnologiya

Polipeptid zanjiri tarkibidagi aminokislotalarni ketma-ketligi oqsilni 
birlamchi strukturasini tashkil qiladi. Oqsil molekulasini shakli, xusu­
siyatlari va funksiyalari ulami birlamchi stmkturalariga bogiiq. Ammo
40

---

birlamchi struktura bilan oqsil molekulasini shakllanishi tugamaydi. 
Oqsillami strukturasini shakllanishi qanday qilib nihoyasiga yetadi?
Ikkalamchi struktura - polipeptid zanjirini o‘ng tomonga qarab 
buralgan a- spiraldan shakllanadi. Bu struktura har xil aminokislotalarni
- CO - NH - guruhlari orasida shakllangan vodorod bog‘lari natijasida 
kelib chiqadi (21-rasm).
Ko‘p oqsillarda polipeptid zanjirlar qiyshayib, o‘ziga xos ravishda 
o‘raladi va noto‘g‘ri dumaloq strukturaga - globulaga aylanadi. Mana 
shunday tartibda oqsilni uchlamchi strukturasi shakllanadi. Globulani 
mustahkamligi aminokislotalarni radikallari orasida shakllanadigan har 
xil bog‘lar (disulfid, ion, vodorod va gidrofob) bilan ta’minlanadi.
Oligomer (multimer) oqsillar to‘rtlamchi strukturaga ega bo‘ladi. 
Bunday oqsillar bir necha polipeptid bogiaridan iborat bo'ladi. 
Polipeptidlar o‘zaro gidrofob munosabatlar, vodorod va ion bog'lari 
orqali bog‘lanadi.
5. Oqsillami modifikatsiyasi
Oqsillami murakkab kimyoviy moddalar sifatida noyob bo‘lgan 
xususiyati, ulami o‘z-o‘zidan tashkil bo‘lish xususiyatlari bilan bog‘liq. 
Oqsil molekulalari o‘z-o'zidan tabiiy (nativ) uchlamchi struktura holatiga 
kirib olishi, ulami faoliyat ko‘rsatishida katta ahamiyatga ega (22-rasm).
22-rasm. Ribosoma oqsillarining tabiiy strukturasini xilma-xilligi. 
41

---

Shunisi ajablanarliki, oqsil molekulalari o ‘z-o‘zidan ma’lum holatda 
aylanish xususiyatiga ega. Bu holat nafaqat tirik hujayrada, balki undan 
tashqarida sun'iy (in vitro) sharoitda ham amalga oshadi. Oqsilni 
ma’lum holatga o‘tishi spontan ravishda (tashqi ta’sir natijasida emas), 
hatto energiya manbalarini va fermentlarni ishtirokisiz ham amalga 
oshadi.