Q. J. Mirzaev, E. Sh. Shavqiev,B. K. Janzakov innovatsion iqtisodiyoT

A.I.Aliqulov – i.f.d., professor;
T.Sharipov – i.f.n., dotsent.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi huzuridagi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi kengash rayosati majlisining 2020 yil 14 fevraldagi 1-sonli bayoni bilan nashr etishga tavsiya etilgan.

ISBN 978-9943-5904-8-9


©Q.J.Mirzaev, E.Sh.Shavqiev, B.K.Janzakov, 2020;
© “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi”, 2020.


KIRISh


Dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari barcha davlat­larni yagona iktisodiy tizimga birlashtirib, o‘z chegaralarini kengay­tirib bormoqda. Jahon iqtisodiyotining transfor­matsi­yalashuvi va xalqaro mehnat taqsimo­tining chuqurlashib bori­shi sharoitida, tashqi bozorda raqobatbar­dosh­lilikni ta’min­lash uchun aksariyat dav­lat­lar o‘z iqtisodiyotini rivoj­lan­ti­rish­da va mavjud resu­rslardan foyda­lanish samara­dor­ligini oshirishda zamonaviy innovatsi­yalarga asos­langan yuk­sak sama­rali texnolo­giya­­larni jo­riy etishga katta e’tibor qa­ra­­­tish­­­moqda.
Iqtisodiyotning hozirgi zamon rivojlanishiga xos bo‘lgan jihat dunyoning yetakchi mamlakatlari postindustrial jamiyat shakllanishining yangi bosqichiga – ilg‘or bilimlar yaratish, tarqa­tish va foydalanishga asoslanadigan iqtisodiyot yara­tishga o‘tishi hisoblanadi. Jamiyatda kam uchraydigan noyob ko‘nikma va qobili­yatlar, ularni doimiy ravishda o‘zgarib turadigan faoliyat sharo­itlariga moslashtirish, yuqori mala­ka­li va yetakchi ishlab chiqarish resursiga, shaxsningsotsial ma­qo­­mi va moddiy farovonligining asosiy omiliga aylanadi.
Bugungi kunda ilm va fandagi yutuqlar, kadrlar va ilmiy salohiyat, tabiiy resurslar kabi mavjud ob’ektiv omillardan samarali foyda­lanayotgan mamlakatlar o‘z rivojlanishlarida ilga­rilab bormoqda. Va buning natijasida o‘z fuqarolarining turmush farovonligini oshirishga va hayot sifatini yaxshi­lashga erishmoq­dalar hamda ichki iqtisodiy, siyosiy va xalqaro munosabatlarning yangi tizimini shakllantirmoqdalar. Zamo­na­viy fan yutuqlaridan, yangi texnika va texnolo­giya­lar­dan foy­da­lana olmayotgan mamla­katlar esa yuzaga kelgan yangi shart-sharo­it­larga moslasha olma­yaptilar.
Iqtisodiyotning globallashuvi jaryonida ishlab chiqarish, mehnat va savdo bozorlari integratsiyasi, xomashyo o‘rnini bo­suv­chi vositalar va tannarxga ta’sir etuvchi boshqa omillarni topish borasidagi ayovsiz va shiddatli raqobat zamonida ilm-fan, innovatsiya, investitsiya, texnika va texnologiya sohalari iqtisodi­yot­ning lokomotivi hisoblanadi. Buni Yapo­niya, Xi­toy, Janubiy Koreya kabi qit’amizdagi rivojlangan dav­lat­lar­ning ixtiro­chi­lik ishlanmalari, ratsionalizatorlik tak­lif­lari yo‘na­lish­lariga salmoq­li sarmoyalar kiritish orqali yuksak natija­larga erishgani misolida yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Hozirgi paytda Yaponiya dunyoni o‘zining nanotexnolo­giyalari bilan, Germaniya avtomat mashinalari bilan, Hindis­ton dastur­lari bilan, Xitoy esa maishiy va arzon vositalari bilan dunyoda mashhur hisoblanadi. Bugungi kunda yarati­layotgan innovatsiya­larning asosiy qismi texnika va texnolo­giyalar olamiga xosdir.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini tubdan o‘zgartirishdagi muhim stra­tegik vazifalar qatorida ilmiy-texnika salohi­yatidan sama­rali foyda­lanish muhim o‘rin egallaydi, chunki davlatning XXI asr­dagi iqtisodiy o‘sishi fan-texnika taraq­qiyoti va iqtiso­diyot­ning barcha sohalarida, asosan, sanoatda ishlab chiqarishning in­tel­­lek­tuallashuvi bilan ta’minlanadi.
Respublikamizda keyingi uch yil mobaynida yuqori texnolo­giyalar, ilmiy-texnologik va innovatsion tadbirkorlik barqaror rivojlanishini ta’minlash, milliy va xorijiy bozor­larga raqo­batbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish va yetkazib beri­shni yo‘lga qo‘yish uchun qulay muhit yaratishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekis­ton Respub­likasini yanada rivoj­lan­tirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida bu borada zamo­na­viy yonda­shuv hamda tamoyil­larni ishlab chiqish, amaliyotga joriy etish, erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar va kichik sanoat zona­larini tashkil etish, faoliyat ko‘rsatayotgan zonalarning samara­dorligini oshi­­­rish vazifa­lari belgilangan.
Shuni tan olish lozimki, O‘zbekistonning jahon iqtiso­di­yotida, global texnologik makonda o‘z o‘rnini egal­lashida faqatgina rivoj­lanish­ning to‘g‘ri strategiyasini bel­gi­lab olishi o‘ta muhim­dir.
Bunday strategiya asosida fan va texnologiyalarning rivoj­la­nish darajasi yotadi. Ularni rivojlantirish va ular­dan foyda­lanish darajasi O‘zbekistonning barqaror rivoj­lanishi va xavf­sizligi mu­am­molarini hal etishda asosiy omil­­lar­dan biri bo‘lib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentya­br­dagi “2019-2021yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion ri­voj­lan­tirish strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha” PF-5544 son Farmonida qayd etilganidek: “Jamiyat va davlat hayo­tining barcha sohalari shiddat bilan rivoj­lanayotgani islohot­larni mamla­ka­ti­miz­ning jahon sivili­zatsiyasi yetakchilari qato­riga kirish yo‘lida tez va sifatli ilgarilashini ta’min­laydigan zamonaviy innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarga asoslangan holda amalga oshi­ri­shni taqozo etadi”.
Kuchli raqobat sharoitida, iqtisodiyot tarmoqlarining ilg‘or texno­logiyalar va ishlanmalarga ehtiyoji katta bo‘lib, muntazam ortib bormoqda. Chunki, hozirgi zamon bozor iqtiso­di­yoti xo‘jalik yurituv­chilardan ishlab chiqarishni jadal ri­voj­­lantirish, katta daromad keltiradigan sifatli hamda xa­ri­dorgir mahsulot tayyor­lash imkonini beradigan yuqori tex­no­logiyalarni o‘zlash­tirishga yo‘naltirishni talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyo­­evOliy Majlisga Murojaatnomasida ta’kidlaganidek: “2017­yil­­­­­­­­­­da iqtiso­diyot sohasida zamon talablariga javob bera­­­di­gan, yangicha ma’no-mazmundagi va samarali islohotlarni amal­­ga oshirish yo‘lida birinchi qadamlarni qo‘ydik”¹.
“Bugun biz davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan innovatsion rivojlanish yo‘li­ga o‘tmoq­da­miz. Bu bejiz emas, albatta. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi.
Innovatsiya – bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni bugundan boshlaydigan bo‘lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, innovatsion yondashuv asosida boshlashimiz ke­rak. Shuning uchun biz Innovatsion rivojlanish vazirligini tashkil etdik va uning oldiga aniq vazifalarni qo‘ydik. Bu vazirlik nafaqat iqtisodiyot sohasida, balki butun jamiyat hayotida eng muhim loyihalarni amalga oirishda o‘ziga xos lokomotiv rolini bajaradi, deb ishonamiz”².
Demak, bugungi kunda jamiyat rivojlanishini ta’min­lovchi asosiy omillardan biri – innovatsion g‘oyalar va har qanday faoliyatda innovatsion yondashuv hisoblanadi. Shu sa­bab­dan ham milliy iqtiso­diyotni innovatsiyalar asosida taraq­qiy ettirish dav­lat siyosatiga aylandi.
Innovatsion siyosat − innovatsiya faoliyatini rivojlan­ti­rish va rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan sotsial-iqtisodiy siyo­sat­ning tarki­biy qismi hisoblanadi. Bu iqtisodiyotda ilmiy ishlanmalar, tajriba loyiha ishlari yoki boshqa fan-texnika yutuqlari, yangi yoki takomil­lashtirilgan texnolo­gilarni tatbiq etilayotgan innovatsion jara­yondir.
Davlatning innovatsion siyosati milliy mahsulotning raqobat­bardoshligini oshirish, barqaror iqtisodiy o‘sish, aholi­ning yashash sharoitini yaxshilash, mamlakatning mudofaa, texno­logik va ekologik xavfsizligini ta’minlash uchun innovatsiya fao­liyati ustuvorligining tan olinishi uchun shakllan­tiriladi va amalga oshiriladi.
Davlatning innovatsion siyosati− ilmiy tadqiqotlar, ishlan­malar, tajriba-konstruktorlik ishlari yoki fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda iqtisodiy aylanmaga kiriti­ladigan yangi yoki takomillashtirilgan texnologik jarayon, yangi yoki takomil­lash­tiril­gan mahsulot yaratish tushunila­digan innovatsion faoliyatni rivoj­lan­ti­rish va rag‘batlan­tirishga yo‘nalti­rilgan sotsial-iqtisodiy siyo­sat­ning tarki­biy qismidir.
Davlatning innovatsion siyosati mahalliy mahsulot (xiz­mat)­lar raqobatbardoshligini oshirish, barqaror iqtiso­diy o‘sishni ta’min­lash, aholining turmush sifati va daraja­sini oshirish, texnologik va ekologik xavfsizligini ta’min­lash uchun innovatsion faoliyat ustu­vor­liklarini tan olishdan kelib chiqib, sha­kl­­lantiriladi va amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi, qolaversa uning taqdiri, aksa­riyat hollarda, nafaqat korxonalardagi resurslar miqdoriga, ayni paytda ularda faoliyat yuritayotgan xodim­larning ilm va fan yutuq­larini ishlab chiqarishda qo‘llay olish qobiliyatiga ham bog‘liqdir. Korxonalar rahbarlari va mutaxassislarining innovatsion tadbir­korlik xislatlari hozir­gi iqtisodiy tanglik, mod­diy va moliyaviy resu­rs­lar­ning tanqisligi davrida judayam sezi­ladi.
Ushbu talablarga javob berish uchun “Innovatsion iqtiso­diyot” fani bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lish muhim ahamiyat­ga ega.
“Innovatsion iqtisodiyot” fani innovatsion ishlanmalardan foyda­langan holda ishlab chiqarish korxonalarini maqsadga muvo­fiq tash­kil etish va yuritish yo‘llarini hamda usullarini o‘rga­tadi.
 “Innovatsion iqtisodiyot” fanini o‘qitishdan maqsad – iqtiso­diy yuksalishning hozirgi bosqichida innovatsion rivoj­lanish bo‘yicha ilmiy-nazariy va uslubiy yondashuvlarni o‘rganish, shuningdek, talaba­larda yangi iqtisodiy ongni shakllantirishdir.
Fanning vazifalari − innovatsion rivojlanishning ustuvor yo‘­na­­­lish­­larini tanlashni bilish, innovatsion taraqqiyotni amalga oshi­­­­rish bora­sida ilmiy asoslangan amaliy qadamlarni ilgari surish­ni o‘rgatishdan ibo­ratdir.
Shuningdek, “Innovatsion iqtisodiyot” fani fundamental fan­lar­dan biri bo‘lib, boshqa iqtisodiy fanlarni chuqur o‘rga­nishda asos bo‘lib xizmat qiladi.
Jamiyatning rivojlanib borishi davomida ko‘pgina yangi fanlar pay­do bo‘la boshlaydi, mavjud fanlar esa yanada takomil­lashadi. “Innovatsion iqtisodiyot” fani ikkinchisiga taalluqli.
Mamlakatimizning innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tayotgan sha­ro­­itda “Innovatsion iqtisodiyot” fanini o‘rganishga bo‘lgan talab yana­da ortdi. Bu fanni bilmasdan turib, har qanday korxo­nani rivoj­lan­tirib bo‘lmaydi.
Fan va texnikaning shiddatli rivojlanayotgan hozirgi sharoitda olingan bilim doimo to‘ldirilib borilishi kerak. Faqat shundagina bilim amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi va jamiyat­ning ishlab chiqarish ku­chiga aylanadi.
«Innovatsion iqtisodiyot» fani bakalavrlarni tayyorlash uchun mo‘ljallangan bo‘lib, Davlat ta’lim standartlari va o‘quv reja­lari asosida 5230100 “Iqtisodiyot” (tarmoqlar va sohalar bo‘yi­cha) ta’lim yo‘­na­lishida o‘qitiladi.
Ushbu o‘quv qo‘llanmaO‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta max­sus
ta’lim vazirligining 2019 yil 2 maydagi 394-sonli buyrug‘i (6-ilova) bilan tasdiqlangan “Innovatsion iqtisodiyot” fani dasturi asosida tayyorlandi.
O‘quv qo‘llanmada yoritilgan mavzular quyidagi mualliflar tomo­nidan tayyorlandi:
Kirish, 1, 4, 7, 11, 13, 17 mavzular ‒ E.Sh.Shavqiev
2, 5, 8, 9, 14 mavzular – B.Q.Janzaqov
3, 6, 10, 12, 15, 16, 18 mavzular – Q.J.Mirzaev.