Qadimgi dunyo, feodal jamiyati уа ilk kapitalizmning iqtisodiy ta’limotlari

1.2.  Qadimgi  Yunonistondagi  iqtisodiy  ta’limotlar

Yuqorida  qayd  etilganidek,  antik dunyo  mamlakatlarida quldorlik 

klassik shaklda rivoj  topdi,  m.a.  II-I mingyilliklar davrida  shakllandi. 

Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy hayotning hamma 

jabhalarida  quldorlik  bevosita  ishlab  chiqaruvchilami  ekspluatasiya 

qilishning  asosiy  shaldiga  aylangan  edi.  Ishlab  chiqarish,  asosan, 

quldorlik  munosabatlariga  asoslanib  olib  borildi,  qul  asosiy  ishlab 

chiqaruvchi  kuch  hisoblangan  (Sharq  bilan  solishtiring).  Dastlabki 

iqtisodiy g‘oyalar Gomeming «Iliada»  va « Odisseya» poemalarida aks 

ettirilgan  bo‘lib,  iqtisodiyotning  natural  xo'jalik  konsepsiyasi  ilgari 

surilgan.  Yunon  shoiri  Gesiad  (m.av.VIII-VII  asrlar)ning  «Mehnat 

va  qonunlar»  asarida  boylikning  kuchi,  hokimiyati  aks  ettirilgan.  U 

dehqonchilikni  ulug‘laydi,  bu  sohada  qisman  qullar  mehnati  ham 

ishlatilgan.  U  davrda  oddiy  xalq  orasida  mehnat  ancha  qadrlangan. 

Qulchilik  ofatining  bosib  kelayotganligidan xavfsiragan  shoir go'yoki 

ilgari hukm surgan «oltin asr», ijtimoiy jabr va og‘ir jismoniy mehnatga 

ehtiyoj bo‘lmagan davmi ham yoritgan.

---

Miloddan awalgi VII-VI asrlarda polis (shahar) sistemasi shakllanib 

bo‘lgach, qulchilik keng tus oladi, urug'chilik mulki xususiy mulkchilik 

tomonidan  siqib  chiqariladi,  savdo,  sudxo‘rlik  tez  rivojlanadi.  Solon 

(m.av.  640/635-559)  islohotlari  pul  xo'jaligining  afzalhgini  ko'rsatib 

berdi (m.av. 594). Islohot tufayli qulni qarzga berish taqiqlandi. Afinada 

Perikl  (m.av.  444/443-429)  tomonidan  olib  borilgan  ishlar  muhim 

ahamiyat kasb etdi. Qurilish, hunannandchilik, savdo o'sdi. Shu davrda 

fuqarolar  va  fuqaro  bo‘lmagan  aholini  bir-biriga  qarama-qarshi 

qo'yadigan qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullami hunarmandchilik 

va savdo sohalarida beayov ekspluatatsiya qilish, savdo va pul xo‘jaligini 

rivojlantirish hisobiga amalga oshirildi.

Qulchilik o‘z tabiatiga ko‘ra insonga yot, u majburiylikni talab etgan, 

oqibatda ma’lum davrdan inqirozga uchray boshlagan. Shu davrda iqtisodiy 

g‘oyalar tobora  reaksionlashib,  davlatni,  aristokratiyani himoya  qilish, 

natural  xo‘jalikni  yoqlash  yo‘lini  tanlaydi,  ya’ni  sinfiy  xarakterga  ega 

bo‘la boradi. Bu yo'nalish Ksenofont (taxminan m.av. 430-354), Platon 

(Aflotun,  taxminan  m.av.  427-347),  Aristotel  (Arastu,  m.av.  384-322) 

laming iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon bo‘ldi.

«Ekonomiya»  so‘zi  («oykonomiya»: 

«oykos» 

uy,  xo‘jalik  va 

«nomos»  -  qonun,  qoida)  tom  ma’noda uy xo‘jaligi to‘g‘risida qoida 

mazmuniga  ega  bo'lib,  Ksenofontning  maxsus  asarining  sarlavhasi 

bo‘lgan.

Ksenofont  quldorlar  mafkurasining  himoyachisi  hisoblanadi, 

qulchilikni  tabiiy,  obyektiv  jarayon  deb  baholaydi,  qul  mehnatiga 

asoslangan  natural  xjalikni  ulug'laydi.  U,  ayniqsa,  qishloq  xo'jaligi, 

dehqonchilikni  farovonlik  manbayi  deb  bilgan.  Dehqonchilik  tufayli 

odamlar o'zlariga hayot uchun kerakli hamma narsani oladilar. Dalada 

ishlash sog'liq uchun ham foydali (toza havo), ham iqtisodiy naf keltiradi.