Qadimgi dunyo, feodal jamiyati уа ilk kapitalizmning iqtisodiy ta’limotlari

1.3.  Qadimgi  Rimdagi  iqtisodiy  g‘oyaIar

Bu davrdagi olim va mutaxassislaming asarlarida bir qancha yangi 

iqtisodiy g‘oyalar ilgari surildi.  Bu g‘oyalaming rivojiga e’tibor berilsa, 

quldorlik  tizimining  yemirilishi  bilan  unga  bo‘lgan  munosabat  ham 

o‘zgardi.  Katta  Katon  (m.av.  234-149-уШаг yirik yer  egasi  bo'lgan) 

«Dehqonchilik» nomli asarida u qullikka asoslangan natural xo‘jalikni 

himoya  qildi.  Katon  o‘z  talablarini  o‘zi  ta’minlovchi  yoki  iste’mol 

qiymati  ishlab  chiqaruvchi  xo'jaliklami tan  olar  edi  (natural  xo‘jalik 

himoya qilinadi). U faqat oitiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo'jaUkda 

ishlab  chiqarish  mumkin  bo‘lmagan  narsalamigina  sotib  olish  zarur, 

degan g‘oyani qo‘llaydi.  U qul mehnati asosida xo‘jalikni yuritishning 

yangi  uslublarini  ham  ishlab  chiqdi.

Bu  davrda  natural  xo‘jalik  bilan  biiga  bozor  munosabatlari  ham 

rivojlanayotgan edi. Bozomi qo‘llagan Katon, shu, bilan biiga yollanma

---

mehnatga  dushman  bo'lgan.  U  qul  mehnatini  to‘g‘ri  tashkil  etishga 

alohida ahamiyat beradi. Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan 

holda, qullar ishlashga majbur etilgan.  Kasallangan ho‘kiz davolangan, 

qulni esa «eski arava» sifatida sotib yuborish tavsiya etilgan.

Dehqonchilikda qul mehnati tobora kam samarali bo‘layotganligini 

ko‘rgan  Katon  yaylov  xo‘jaligini,  keyinchalik  savdo  va  sudxo‘rlikni 

qo‘llab-quwatlagan.  Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va 

uni  to‘la  ravishda  ishlab  chiqarish  xarajatlariga  qo‘shgan  (xato  fikr). 

«Yuqori foyda  olish  uchun  yuqori  baholar  kuni  kelishini  bamaylixotir 

kutish  kerak»,  -  deydi  u.

Dehqonlar qo'lidagi yerlar tortib olinib,  yirik latifundiyalar vujudga 

kela boshladi, eridn Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari yeisizlandi. 

Bu holat yirik yer egalari  - patritsiylar va  dehqon-plebeylar o'rtasidagi 

qarama-qarshilikni  kuchaytirdi,  oxir-oqibatda  aka-uka  Grakxlarning 

agrar islohotiga sabab bo‘ldi.  Ular yersiz yoki kam yerli dehqonlaming 

yirik  yer  egalariga  qarshi  kurashini  himoya  qildilar.  Ammo  bu  ishni 

quldorlik tuzumini  saqlagan  holda va yirik yer egalarini  cheklash yo‘li 

bilan hal etmoqchi bo'ldilar. Yer egalarining qo'lidagi yeming bir qismini 

kesib  va  davlat  fondidagi  yerdan  foydalanib,  kam  yerli  dehqonlardan 

ozod  dehqonlar tabaqasi barpo  etish  ko‘zda tutilgan,  eng muhimi,  bu 

toifa quldorlaming ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.

Aka-uka Tiberiy va Gay Grakxlarning agrar islohoti bo‘yicha, davlat 

yeridan  foydalanuvchilaming  har  biri  500  yuger  (125  gektar),  har 

o‘g‘li  uchun  250  yuger,  ammo bir oila uchun  1000 yugerdan ortiqcha 

yer  olish  taqiqlangan.  Undan  ortiq  yerlar  musodara  qilingan  va  30 

yugerdan bo'linib, kambag‘al fuqarolarga berilgan, lekin bu yemi birovga 

sotish man etilgan. Bu qonun qabul qilindi, ammo uni amalga oshirishga 

yirik yer egalari  va  senat  qarshilik qildi.  Tiberiy  Grakx m.a.  132-yilda 

ataylab o‘ldirildi. Gay (ukasi) Grakx m.av.  123-122-yillardabu islohotni 

amalga  oshirish  uchun  ishni  davom  ettirdi,  bir  qancha  demokratik 

o‘zgarishlami  amalga  oshirdi  (Rimda  arzon  non  sotish),  oqibatda  80 

ming fuqaro yer uchastkasi oldi. Islohot vaqtincha muvaffaqiyat keltirdi, 

m.av.  111 -yilda davlat yerlarini sotishga yo‘l berildi, yerlar xususiy mulkka 

aylandi (m.av.  121-yilda Gay ham jangda halok bo‘lgan).

Quldorlik tuzumi inqirozga uchragan va tushkunlikka tushgan davrda 

rimlik agronomlar Yarron  (m.av.  116-27) va Lyusiy Kolumella  (I asr) 

lar  quldorlik  xo'jaligini  ratsionallashtirish  muammolarini  ishlab

---

chiqdilar.  Shu bilan birga,  olim va  arxeolog bo'lgan  Varron  «Qishloq 

xo'jaligi to'grisida» degan kitobida bu sohaning ahamiyatiga katta o‘rin 

beradi,  qishloqdan  shaharga  intilganlami  qoralaydi.  U  dehqonchilik 

bilan  chorvachilikni  biiga  rivojlantirishni  ma’qul  deb  biladi.  Varron 

ular  o'rtasidagi  «buyuk  ittifoq»  tarafdori  edi.  Buning  asosiy  sababi 

shundaki,  Italiyada  don  nisbatan arzon  edi,  chorvachilikning  foydasi 

esa  ancha  yuqori  bo‘lgan.  Shu  bilan  birga,  Varronning  fikricha,  har 

bir  xo‘jalik  o‘z-o‘zini  ta’minlashi  kerak,  u  bozor  munosabatlariga 

kam  e’tibor qilgan,  qullar ekspluatatsiyasi  tarafdori  bo‘lgan va ulami 

«gapiruvchi  qurollar»  deb bilgan.  U  qullaming  siyosiy jihatdan  xavfli 

ekanligini tushungan va bir millatga tegishli qullami ko‘p  saqlamaslik 

kerak deb tavsiya etgan  (chunki birlashib harakat qilishlari oson).

Kolumella  o‘zining  qishloq  xo‘jaligiga  oid  yirik  asarida  qullar 

mehnatining  samarasi  pastligini  ta’kidlaydi.  Uning  fikricha,  qullar 

yemi  yaxshi  ishlamaydUar,  yer  yuqori  hosil  berishi  uchun  qayg'ur- 

maydilar.  U erkin mayda ishlab chiqaruvchilaming mehnati qullami- 

kidan yuqori bo'lishini isbotlab berdi, yirik quldorlik latifundiyalariga 

nisbatan  mayda  dehqonchilikni  afzal  deb  hisobladi.  Bu  davrda  yirik 

latifundiyalaming inqirozi aniq bo‘lib qoldi, rivojlanish faqat ekstensiv 

yo‘l bilan bordi, ya’ni hosil qo'shimcha yer hisobigagina oshdi. Qullar 

imkoni boricha yemi ishlamaslikka intilgan.  Kolumella bunday yerlami 

erkin  kolonlaiga bo‘lib  berish  yaxshiroq  samara beradi,  degan to‘g‘ri 

xulosaga  keldi.  Uningcha,  mayda  ishlab  chiqarishga  o‘tish kerak  edi 

(hozirgi davrga solishtirib ko‘ring).