Qadimgi turkiy til va uning taraqqiyot yo`llari (2 soat) Dars rejasi

Gap.
Ega — ish- harakat, belgi-xususiyatning egasi, gapda fikr yuritilayotgan hokim bo`lakdir. Shuning uchun ham ega bosh kelishik formasida bo`ladi. Ammo qadimgi turkiy tilda har qanday bosh kelishikdagi so`z ham ega bo`la olmaydi. qag`anm sU 'gas`[E^d`1 (To`n,33) - Xoqoni latkar bilai yo`lga chiqdi. Ega I yoki II shaxsga taalluqli bo`lganda ko`pincha ifodalanmaydi. Ammo qadimgi turkiy tilda III
shaxsga oid egalar ham ba`zan ifodalanmagan. Bunday eganing
mazmuni umumiy kontekstdan ayon bo`lib turgan: Tegdimiz, yaydыmiz.
Ekindi kun kәldi. (To`n) — (dushmanga) tashlandik, (uni) yoyib
tashladik. Ikkinchi kun (dushman) yana qaytib keldi.
I va II shaxsdagi ega ta`kidlash zarur bo`lgan o`rinlarda qo`llanadi: Biz az biz (Ungin,7) — biz ozmiz.
Qadimgi turkiy tilda otlashgan sifatdoshlar bilan ifodalangan egalar qo`llanadi. Bu xil egalar sostav jihatdan keng bo`ladi: Uda tashda qalm`shsh qabranib yechi yUz boltn (To`n) - Daraxt, toshda qolgani tu11lanib7 epi yuz bo`ldi.
Bosh kelishikdan tashqari jo`nalish kelishigidagi ot ham ega vazifasida qo`llangan: Ichrә oshsыz, tashra tansыz (Kt.26) - ichi oshsiz, tashi to`nsiz.
Kesim. Kesim gapni shakllantiruvchi asosiy bo`lakdir. Qadimgi turkiy tilda kesim vazifasida fe’lning turli zamon va mayl formalari, funksional shakllari qo`llanib, fe`l kesimli gaplarni tashkil etgan. Ot kesimli gaplarning kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravish orqali ifodalangan. Bu xil kesimlar orqali turli zamon, mayl va modal munosabatlarni ifodalash uchun bog`lamalar va shu vazifadagi yordamchi so`zlar qo`llangan:
I. Er: Bir turuqu ermis (To`n,24) — bir manzil ekan. Er t mustaqil ravishda kesin vazifasini ham bajaradi; qan`sh . . . uch og`lani erti (os, 607-608) xoning uch o`tn (bor) edi.

2. 
   Turur: bars olgeli... turur (Oyo, 61O(23)-bars o`lishga (nqin)
   turibdi.
   
3. 
   Ol. Bu yordamchi fakdt III shaxsni ta`kidlab ko`rsashsh uchun
   qo`llanadi: Ash`t negu ol (Os 610(11) - Oaqati nimadir?
   
4. 
   Bol- (va uniyag turlari): el yeme el bolt`g (Tun,56) - el ham el
   bo`ldi.
   

To`ldiruvchi. qadimgi turkiy tilda to`ldiruvchilar, hozirgidek, vositasiz yoki vositali bo’lib, ot eki ot ma`nosidagi so`zlar bilan ifodalanadi. Bu davrdagi to`ldiruvchiga xos xarakterli xususiyat quyidagilardir:
1)To`ldiruvchi vazifasida ayrim kelishik formasi bilan
shakllalgaya so`zlar qo`llangan, bu formadar hozir
ishlatilmaydi.
2)Bosh kvlishikdadi so`zlar bilan ifodalangan tuldiruvchilar
kuproq qo`llangan.
3)Ma`lum kelishik va ko`makchilar o`ziga xos ma`no va vazifani
o`tagan.