Qaraqalpaq fol`klori

2. Termelerdin` janrliq sipatlamasi

Termeler ma`nisi ashiq bolip tu`sinikli so`zler menen adamnin` minez qulqi, a`dep-ikramlilig`i, moralliq belgileri, ta`biyat qubilislari ha`m sotsialliq qatnaslari jo`ninde aqil-na`siyat beredi.
Jirawlar uzaq da`stanlardi baslar aldinda tolip atirg`an naqil-so`zler, u`git na`siyat, ta`lim-ta`rbiya haqqinda jirlaydi. Bular termeler dep ataladi.
Terme dep da`stanlardin` aldinda solarg`a kirispe iretinde aytilatug`in qisqa lirikaliq qatarlar. Bunin` atqariliwinda qosiqlarg`a ha`m jirlarg`a qarag`anda a`dewir parq boladi.
Termeler xaliq awizeki do`retpesindegi poeziyadan «terip»,»saylap» aling`an aqil-na`siyat qosiqlari. Olar teren` filosofiyaliq ma`nige qurilip, waqit, zaman jag`dayi, jaqsiliq penen jamanliq ha`diyseler tuwrali pikirleydi.
O`tkendegi jawgershilik ko`p zamandag`i batirlardin` hayallarina aytilg`an termeler de bar. Mis` hayal alsan` ariwdi al,
Taba g`oysan` jaqsini al,
Uzaq sapar etkende
Ko`shpestey jerge ketkende
Qara shashi jayiwli
Jilap qalsa keyninde
Jaqsi bolsa alg`anin`
Bala-shag`a xor bolmas Jaman bolsa alg`anin` Bir ba`lege qalg`anin`.
Aqil-na`siyat termelerinde el-xaliqti, ag`ayin-tuwg`an. ata-anani siylaw, hu`rmet ko`rsetiw bekkem awizbirshilik tatiwliq tuwrali ma`seleler de so`z boladi. Misali`
Ag`ayindi jamanlap
Tuwg`andi qaydan tabarsan`
Arg`imaq atti jamanlap
Buwdandi qaydan tabarsan`
Adam ha`reketindegi paydasiz na`rselerdi de «Bolmasa» termesinde bergen`
Quri so`zden payda joq
Aytarg`a so`zi bolmasa
Ko`p aqildan payda joq
Sabir qarari bolmasa Patshaliqtan payda joq a`dil nizam bolmasa.
Fol`klorimizda «Jigirma bes», «Zamana», «Ne jaman», «Bolmasa», «Bar», «Bolsa», «Bolmas», «Ne payda» h.t.b. ko`plegen termeler bar.
Termelerde jaman minezlerdi minep-sinaytug`in, maqtanshaqliq, qopalliqti a`shkaralaytug`in didaktikaliq qatarlar bar.
3. Terme-tolg`awlardag`i sharayat, a`sbap, ritm ha`m rifma.
Jirawlar qolina qobiz alip terme baslag`annan-aq qobizdin` namasina qarap jiraw qaysi termeni aytatug`inin tin`lawshilar bilip otiradi. O`ytkeni ha`r bir termege burinnan kiyatirg`an ayirim namalari bar.
Tolg`awlar qobiz benen atqarilip, onda jiraw tamag`in qirinip, sazg`a salip aytadi. Jirawlar burinlari da`stang`a tu`semen degenshe tek terme ha`m tolg`awlardi jirlaytug`in edi. Son`g`i waqitlari olar o`z repertuarinda termeni da`stanlarg`a kirispe retinde aytip, tolg`awlardi o`z aldina jirlaytug`in boldi.
Termeler bir qatar juplasqan, uyqasqan, aforizmlerden yamasa naqil-maqallardan quralg`an, qisqa ma`nili qatarlar. Ma`selen`
Qarshig`a qustin` balasi
Qayin`da bolar uyasi
Qayin`nin` basin jel shalsa
Qayg`ida bolar anasi
Tolg`awlar da qosiq qatarlari menen berilgen bolip, olarda da uyqas, irg`aq ha`m buwin ten`ligi saqlanadi.
Terme-tolg`awlarda ses u`nlesligi ko`p ushirasadi. Qosiq qatarali u`nlesip keledi. Bul termetolg`awlardin` ta`sirliligin ku`sheytip qoymastan, ideyani da o`tkirlestiredi.
Terme-tolg`awlardag`i seslerdin` u`nlesip keliwi ha`m uyqaslig`i atqariwshig`a da jen`illik tuwdiradi, tin`lawshig`a da tu`sinikli boladi. Misali` a`zelden dushpan el bolmas
Etekti kessen` jen` bolmas
Jaqsi bolsa inisi
Ag`anin` kewlin qaldirmas
Bul termede q, w, ha`m r qatar uyqasip kelip, e qatar ba`ntin basip tur. Buwin ten`ligi de saqlang`an.
Al tolg`awlardag`i ritm ha`m rifma o`zgesherek. Misali`
Ata jurti Tu`rkstan
O`mirlik jaylaw bolmadi
Ku`ni-tu`ni qiynalip
On eki ayda tapqani
Qis aziqqa jetpedi