Qaraqalpaq fol`klori

2. Liro-epikaliq da`stanlardin` izertleniwi

Liro-epikaliq da`stanlar bolg`an «Ga`rip ashiq», «Sayatxan ha`mre», «Ashiq Na`jep» da`stanlarinin` bir neshshe variantlari O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filialinin` qol jazbalar fondinda saqlanadi.
qoy0-jili X.Ta`jimuratovtin` tayarlawinda q ret «Ga`rip ashiq» da`staninin` qaraqalpaqsha varianti
baspadan shiqti. Bul da`stan qoe0-er-jillari Eshan ha`m Qudaybergen baqsilardan jazip aling`an.
Usi epos boyinsha belgili fol`klorist X.G.Korogli izertlew jumisin jazdi.
O`zbekshe «Ga`rip ashiq» tin` r varianti bolip, qoty-jili Z.Xusaynovanin` baspag`a tayarlawinda
«Ashiq-Garib va Shahsanam» degen at penen jariqqa shiqti.
«Ga`rip ashiq» tin` azerbayjan versiyasi boyinsha S.Yakubova monografiya jazdi.
«Sayatxan-ha`mre» da`staninin` en` bay ha`m toliq versiyasi tu`rkmenlerde saqlang`an. Da`stannin` tu`rkmenshe versiyalari qowu, qorq, qoy0 jillari basilip shiqti. Da`stan haqqinda tu`rkmen a`debiyatshilarinin` izertlew jumislari bar.
Da`stannin` qoqr-jilg`i baspa nusqalari ha`m Minaj baqsi Ma`tsapaev penen a`met Tariyxovtan jazip alg`an nusqalari qol jazbalar fondinda saqlang`an.
«Ashiq Na`jep» da`staninin` qoy0-jili Q.Maqsetov ta`repinen Qarajan baqsidan jazip aling`an jalg`iz varianti O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filialinn` qoljazbalar fondinda saqlanadi. Bul da`stannin` qaraqalpaqsha versiyasinin` do`rewinde Berdaq baqsi mektebinin` a`hmiyeti ayriqsha.
Bul da`stan qore-y0 jillari «Na`jeb-oglan» degen at penen tu`rkmen tilinde ekinshi ret baspadan shiqti. bul da`stannin` tu`rkmen versiyasi boyinsha monografiya jazg`an S.Qutieeva boldi. Ilimpaz bul miynetinde da`stannin` qaraqalpaq versiyasin da ayriqsha atap ko`rsetedi.
3. Sotsialliq turmis ma`selelerine baylanisli do`regen da`stanlar
Sotsialliq turmis ma`selelerin so`z etetug`in da`stanlarda qaharmanliq ha`m liro-epikaliq waqiyalar jiyi gezlesedi. Bul da`stanlarda sotsialliq turmis sharayatlarinin` basim su`wretleniwi menen basqa da`stanlardan parqlanadi.
Sotsialliq turmis ma`selelerin so`z etetug`in da`stanlarg`a «Sha`r`yar», «Shiyrin-Sheker», «Qanshayim», «Men`liqal» da`stanlari kiredi.
Bunin` ishinde «Sha`r`yar» da`stani ayriqsha ko`zge tu`sedi. «Sha`r`yar» din` atqariliwinin` en` jaqsi u`lgilerin bergen Nurabilla jiraw mektebine kiretug`in Nurabillanin` sha`kirti Qulamet jiraw, Nurabillanin` balasi Esemurat jiraw, O`teniyaz jirawlar bolip tabiladi. «Sha`r`yar» din` qolda bar variantlarinin` ha`mmesi Nurabilla jiraw u`lgisi tiykarinda kelip jetken.
Da`stannin` Qulamet jiraw varinati qoto-jili No`kiste qaraqalpaq tilinde basildi. qouq-jili bul variant
S.Severtsev awdarmasinda rus tilinde shiqti. «Sha`r`yar» da`staninin` nusqalari awizeki tu`rinde taralg`an boliwi kerek, sebebi baqsi-jirawlardin` pikirlerine qarag`anda onin` jazba nusqalari bolg`an.
Da`standag`i waqiyalar orta a`sir da`wirlerine tuwra keledi. Bul da`stannin` tiykarg`i o`zegin qurag`an menen onda ju`da` erte zamanlar menen baylanisip ketken periler, qullar, duwa, adamlardin` tas boliwi, tiriliwi h.t.b. ta`biyattan tis waqiyalar su`wretlenedi. Da`standa uzaq da`wirlik waqiya baylanislari bar.
«Sha`r`yar» din` ideyaliq mazmuni da`stannin` do`regen da`wiri menen da`standi do`retiwshilerdin`, atqariwshilardin` du`n`yag`a ko`z-qarasi menen tig`iz baylanisqan.
Da`standa a`dillik penen a`dilsizlik qarama-qarsilig`i, son`inda a`dilliktin` adamgershiliktin` jen`ip shig`iwi da`standa basli orindi iyeleydi.
«Sha`r`yar» da`stani o`tken da`wirlerdegi xaliqtin` sotsialliq turmis ma`selelerin so`z etedi.