Qaraqalpaq mamleketlik universiteti “ ” fakulteti “ ” kafedrası

Tiri organizm quramındaǵı molekulalardıń ierarxik jaǵdayın qısqa túrde kórip shıǵamız.
Kletka tiykarınan protoplazmadan, yaǵnıy yadro hám de sitoplazmadan ibarat. Olarda ulıwma uxshashlik bolsada, ósimlik yamasa xayvon ulıwma tiri organizmlerde bolmaydıin, óziniń dúzilisi hám barlıq qásiyetlerine kóre bir-birinen parıq etedi. Óziniń dúzilisi hám forması atqaratuǵın wazıypasına bóle boladı, kelip shıǵıwı, morfologiyası, ximiyalıq quramı menen xam parıq etedi.
Mikroskop astında kletkanı tekserip kórsek, ol jaǵdayda bir neshe strukturalıq kismlar: organoidlar, kiritpeler hám basqalardı anıqlaymız. Olar quramında túrli mikdorda xar qıylı iturdagi elementler hám olardıń birikpeleri, suw, duzlar, eritpeler, organikalıq elementlr bar. Olar elementlar almasinuvida, túrli fiziologikalıq prosesslarda áhmiyetli axamiyatga iye. Anorganik quram xam kletka ómirinde áhmiyetli axamiyatga iye.
Ulıwma alǵanda, kletka quramında Mendeleev kesteindegi 110 elementten 60 tasi bar ekenligi anıqlanǵan. Atap aytqanda : O (65-70), N (8-10 ), S (15-18), N (1. 5-0. 4), K (0. 15-0. 4), R (0. 02-1. 0), Se (0. 05-0. 10 ), Md (0. 02-0. 3), Na (0. 02-0. 3), Sa (0. 04-2. 0), Fe (0. 01-0. 15). sonıń menen birge, hár qıylı daǵı mikroelementlar: Md, Fe, Si hám basqalardan ulıwma muǵdarı shama menen 0. 01% ni quraydı. Olar kletka quramında 40 tan artık sanda ushraydı.
Malumki, xar bir ósimlik hám xayvon organizmi, óziniń arnawlı biologiyalıq qásiyetlerine iye bolıp, tashki ortalıq menen bekkem bóle túrde olarda element almasinuvi prosessi bolıp turadı. Usınıń menen birge olar óziniń normal ómiri ushın organizmge kerek bolǵan elementlardı tańlap uzlashtiradi. Sonlıqtan tábiyaat daǵı tiri organizmler ómiri processinde barlıq ximiyalıq elementlar túrli mikdorda sarplanadı hám xar qıylı wazıypanı atqaradı. Bul elementlar tiykarınan mikroelementlar esaplanadi, tiri organizmlertarkibiy kismini derlik 99. 9% ni quraydı. Olar tiykarınan 20 ǵa yakin, yaǵnıy : C, O, H, P, Ca, Mg, Na, Fe, lardan ibarat. Organizmde mikroelementlar derlik 0. 1% ni quraydı. Olar tiykarınan Si, Co, Mg, P, Mo, Ba, Ol, A. v, Fe, F hám basqa elementlardan ibarat.
Mikroelementlarning organizmde mikdori az bolǵanı ushın axamiyat az deyiw ulıwma notug'ri. Olardan tiri organizmler ushın ómiriy axamiyatga iye. Mısalı : buǵaq bezinde, Rak tukimalarida hám h. k boladı.
Ulıwma tiri elementlardan quramın xar tárepleme anıqlaw xaligacha nixoyasiga etkeni júk. Lekin sol zat anıqki, xar bir organizmdi quraytuǵın elementlar tashki ortalıqtı uzlashtirgan túrde odan strukturalıq kismini quraydı, usınıń menen birge ayriqsha jańa ózgesheliklerge iye bolıp, ózgerislerge ushraydı. Tiri elementlarda júz beretuǵın ximiyalıq prosesslar keste hám qatań tártip tiykarında baradı.
Ulıwma alǵanda olardan tiykarǵı kismini suw menen mineral duzlar quraydı. Kletka daǵı suw natriy konsentrasiyasi menen bóle. Suw kletka daǵı áhmiyetli erituvchi bolıwı menen bir katorda element almasinuvi kalloid sistemanı shólkemlestiriwde dispers ortalıq retinde onıń roli úlken. Suw xar qıylı kletkalarda túrli mikdorda boladı, urtacha kletka 80—90 ogirligini quraydı. Adam hám xayvon embrionı kletkası daǵı suw mikdori onıń 95% ogirligiga tug'ri keledi. Urta jaslı adamlarda bolsa 80%, kari kisilerde 60% ga teń bolıp tabıladı. Mıy kletkası daǵı suw 85% bolsa, may kletkasında urtacha 40% átirapında.
Ulıwma, kletka quramında suwdiń kóp bolıwı onıń normal iskerligine áhmiyetli sharayat jaratadı. Anıqlanıwınsha, suw element almasinuvi prosessini jedel keshiwinde aktiv qatnasadı. Ilimpazlardıń gúzetiwinshe, insan denesinde ogirligiga salıstırǵanda 20% suwdiń yukotishi onıń ulimiga alıp keledi. Suw kletkada júz beretuǵın túrli ximiyalıq reaksiyalarda. Barlıq prosesslarda qatnasadı. Atap aytqanda, suw, belok, may hám uglevodlarning bólekleniwinde hám de organizmde issoklikning tarkalishida hám kletkaǵa sińiwinde úlken rol oynaydı.
Elementlardıń kationlari barlıq biologiyalıq prosesslarda áhmiyetli wazıypa atqaradı. M: 1 molekula belokda 40 -50 mıń suw molekulası boladı. Suwdı kóp mikdorda yukotish anabioz xolatiga alıp keledi. Bunda kletka yillab saqlanıwı múmkin.
Organikalıq elementlar derlik barlıq tiri organizmler tiykarın quraydı. Olar, belok, uglevodlar, fermentler, lipidlar, maylar, lipoidlar, nuklein kislotalar hám x k bir qansha kórinislerde ushraydı, tiykarǵı ko'rilish materialların payda etedi.
Belok biosintezi temasında payda bolıw processlerin tolıq soylesemiz. Ulıwma túrlishe konfigurasiya shınjırında júdá quramalı lekula sabaqlarınıń uzınına yunalganligi yamasa uralma túrde bolıwına kóre tolasimon hám glabo'lyar beloklarǵa ajratıladı.