Qaraqalpaq mamleketlik universiteti “ ” fakulteti “ ” kafedrası

Kletka hám kletkaaro suyıqlıq quramındaǵı tiykarǵı kation, anionlarning muǵdarı (A. Stroyev boyınsha )
2-keste
Ionlar Kletka sırtında, % Kletka ishinde, %
Plazma Kletkalararo suyıqlıqda
Kationlar
Na + K+ Ca ++ Mg++ 92. 7 3. 0 3. 0 1. 3 94. 0
2. 7 2. 01. 3 - 7. 5 75. 0 2. 5 15. 0
Anionlar
Cl- Organikalıq kislotalar
Beloklar 69. 0 17. 1. 4 0. 6 2. 0 10. 0 76. 0 19. 0 1. 4 0. 7 2. 0
0. 6 7. 5 5. 0 50. 0 10. 2. 5 25. 0
Kesteden kórinip turıptı, olda, kletkaaro suyıqlıqta Na+ tiykarǵı kation, kletkada bolsa K+. Anionlardan bolsa kletka sırtında kóbirek Cl-, kletka ishinde bolsa ushraydı. Tiri organizm fizika-ximiyalıq nızam bolǵan elektroneytrallik ózgeshelikine iye bolıp, kationlarning oń zaryadları, anionlarning keri belgilerine teń bolıp, kletkada mudamı element hám ionlar teń salmaqlılıq jaǵdayında boladılar. Neorganik ionlar kletkada hár túrlı biologiyalıq wazıypalardı atqaradılar.
Tiri organizm kletkası onıń ximiyalıq laboratoriyası bolıp, ol jaǵdayda organikalıq birikpelerdiń to'xtovsiz almasinuvi, yaǵnıy olardıń bólekleniwi hám sintezi dawam etedi. Organikalıq birikpeler degi funktsional gruppalar olardıń ximiyalıq tábiyaatın belgileydi
Aralıq organikalıq birikpeler óz quramında bir neshe funktsional gruppalar tutıwı múmkin. Funksional gruppalardıń artpaqtası atomlar ortasında qutblangan baǵlardı kóbeyiwine hám ximiyalıq aktivlesiwine baslawshı boladı. Ekenin aytıw kerek, tábiyaat quramı ayriqsha baslanǵısh " gerbishler" den ibarat. Fizika pániniń baslanǵısh tiykarları elementar bólekler yamasa kvarklar esaplanadı. Ximiya salasınıń baslanǵısh gerbishleri bolsa irilew bólekler bolıp, elementlerdiń atomlari hám olardıń kompleksi molekulalar esaplanadı. Fundamental bólek biologiya páninde tiri kletka bolıp tabıladı. Tap sol tiriliktiń tiykarǵı gerbishi bolǵan kletka genetikalıq informaciyanı saqlawshı hám jańa kletkalarǵa tasıwshı, jonzotlarning tiykarǵı belgilerin ózinde sáwlelengenlentirgen mo''jizakor apparat esaplanadı.

XIX ásir pániniń úlken jetiskenliklerinen biri biologiya salasında kletka teoriyasınıń jaratılıwı bolıp tabıladı. Usı táliymatqa tiykarınan ósimlik, haywanot dúnyası hám mikroorganizmlar bir-birine uqsas kletkalardan shólkemleskenligi anıqlanǵan.
Orta jas daǵı adam júz trillion (1013) kletkadan shólkemlesken. Insan terisining hár sm2 da~155000 kletka, miyada bolsa júz milliard neyron bolıp, olar esap -kitaplarǵa qaraǵanda júz trillion sinapslardan ibarat. Ulıwma sinapslarning tarmaqlanıw sisteması, yaǵnıy informaciyalardı qabıllaw hám olardı uzatıw múmkinshiligi shegaralanbaǵan astronomık nomerlerge teń bolıp, insan aqlini lol qaldıradi.
Otalangan kletkadan baslanǵan embrion, rawajlanıwı dawamında kletkanıń 200 den artıq xillari jaratıladı (jınıslıq, mıy, búyrek, júrek, nerv kletkaları hám basqalar ). Lekin barlıq kletkalarǵa tán bolǵan ulıwma belgiler (dúzilisi, elementlar almasinuvi, wazıypaları ) ádewirgine esaplanadı. Nujayralarning ólshemi 0. 001 mm den 9 sm ge shekem bolıwı anıqlanǵan. Nujayralar toqımalardı ( nerv, bulshıq et hám taǵı basqa ), olar óz gezeginde, aǵzalardı (júrek, bawır hám basqalar ) aǵzalar bolsa organizm sistemasın payda etedi. Nujayra ózine uqsaǵanlardı jaratadı, azıq elementlardı qabıl etip, kereksiz shıǵındılardı tısqarına shıǵaradı. Metabolizm, násillik belgilerdi saqlawshı, uzatıwshı hám energiya derekleri, element, ionlardı tasılıw processleri kópshilik hámme kletkalarda birdey keshedi. Olardıń basqarilishi molekulyar mexanizm tiykarında atqarıladı.
Kletkanıń ápiwayı sharayatta, ápiwayı basım, temperaturada maqsetke muwapıq izbe-iz iskerlik kórsetiwine sebep odaǵı organoidlarning arnawlı bir tártipte jaylasıwına baylanıslı. Kletka júzesinde strukturalıq bólimlerdiń jaylanıwı jaǵdayı olardıń komportamenti (ximiyalıq sistemalardıń kletka ishinde bólek jaylanıwı ) dep ataladı. Kletkanıń ultramikroskopik dúzilisin (1 - súwret) kóz aldımızǵa keltirsek, orayda yadro bolıp, ximiyalıq jarayolarni basqarıwshı, násillik belgilerdi saqlawshı hám áwladdan -áwladqa uzatıwshı oraylıq organoid bolıp tabıladı.
Kletka membranası element hám ionlardıń aktiv yamasa passiv túrde tereńligin, tısqarına tasılıwında xızmet etedi. Mitoxondriyalar kletkalardıń elektr stanciyası bolıp, olardı generatorlar, ónimin (ATF) akkumulyatorlar dep, organizmdi energiya menen támiyinlep turadı. Ribosomalar kletkanıń belok sintezlovchi mikrofabrikalari esaplanadı. Sitoplazma kletka suyıqlıǵı bolıp, ol jaǵdayda fermentler erigen jaǵdayda ushraydı. Endoplazmatik tor júzesin ribosomalar qoplagan bolıp, onıń kanalchalarida sintezlangan beloklar tashiladi. Yadrochalarda ribosomalar qáliplesedi. vakuolalarda hár túrlı duzlar, belok, uglevodlar hám suw toplandı. Lizosomalarda bólekleytuǵın, gidrolizlovchi fermentler ushraydı.
Goldji kompleksindegi qapshıqlarda beloklar toplanıp, kerekli mánzillerge uzatıladı. Centriolalar kletka bóliniwinde qatnasadı. Yadro quramında xromosomalar ámeldegi bolıp, onıń ayırım bólimleri gen esaplanıp ol organizmdiń qáliplesiwinde hám turmıslıq processinde ximiyalıq reaksiyalar rejesin ózinde sáwlelengenlestirgen. Ilimpazlardıń esap -kitapına qaraǵanda, adamdıń embrionınan baslap, homilaning rawajlanıwda xromosomalar quramında úsh milliard belgi qatnasar eken.
Kórsetilgen organoidlar kletkada tártipsiz jaylawmay, arnawlı bir komportamentni quraydı hám olar maqsetke muwapıq garmoniya jaǵdayında iskerlik kórsetedi. Hár bir kletka sanaatı, xojalıǵı, kommunal tarmaqları oǵada rawajlanǵan zamanagóy úlken bir qalanı yadǵa saladı. Kletkada ónim isleytuǵın, qabıl etiwshi, sheki onimdi tasıwshı transport quralları, energiya menen taminlovchi oray bar. Shıǵındılardı demde joq etiwshi apparatlar, kletkada qandayda bir agregat isten shıqsa, onı remontlaytuǵın fermentler, pútkil sistemanıń jumıs iskerligin gúzetshi " kompyuter" yadro qadaǵalaw etip turadı. Kletka daǵı ximiyalıq processler júzlegen makromolekula, duzlar, hár túrlı ion, suw hám eń tiykarǵısı, beloklar qatnasıwında ámelge asadı.
Kletka orayında tek ózi emes, kelesinde jańa-jańa kletkalardıń hám odan payda bolatuǵın bir pútkil organizm sistemasınıń iskerligi genetikalıq kod túrde joybarlawtırıladı. Nujayra haqqındaǵı bunday ilimiy maǵlıwmatlar kólemi hám áhmiyeti tárepinen dúnyadaǵı ullı oylap tabılǵanlarǵa baslawshı bolǵan Arximed, Nyuton, Eynshteyn, Lavuaze, Shredinger, Mendeleyev hám Pasterlar jańalıq ashqan nizamlıqlardan kem emes.
Tábiyaatda sonday organizmler bar, olar kletkalardan shólkemlesken emes. Olar kletkasız organizmler bolıp, fanda viruslar dep ataladı, olar belok hám nuklein kislotalardan shólkemlesken. Kesellentiriw processinde viruslar belok qabatın tastap, nuklein kislota arqalı infektsiyanı kletkaǵa alıp kiredi.
Ayırım kletkalardıń yadrosı qáliplespegen hám olardı prokariotlar dep ataladı. Olarǵa bakteriyalar, kók-jasıl suw ósimligi kiredi. Prokariotlarda tolıq qımbatlı yadro bolmay, ornına sitoplazmada ipsimon nuklein kislota bolıp, ol kletkanıń iskerligin basqarib turadı. Yadrolı kletkalar eukariotlar dep ataladı, olarǵa haywan hám ósimlikler mısal boladı.


Paydalanılǵan adabiyatlar

1. www. zıyanet. uz

Read 986 times