Qaraqalpaq mamleketlik universiteti “ ” fakulteti “ ” kafedrası

- liazalar - nogidrolitik yul menen substratdan ol yamasa bul gruppanı ajıratıwshı fermentler;
Yoglar - neytral yoglar hám yogsimon element - lipoidlardan shólkemlesken.
Neytral yoglar kletka tsitoplazmasida tamshılar formasında bulib, ozik element rolin uynaydi. Lipoidlarga fosfotidlar gruppasına kiretuǵın - letsitin, kefalin hám boshkalar mısal bula aladı. Keń tarkalgan lipoidlar steroidlar, xolesterin, vitamin D hám Ye, jınıslıq garmonlar, búyrek ústi bezi garmonlar hám boshkalar biologiyalıq aktiv birikpeler esaplanadi.
Karbonsuvlar (uglevodlar). Xujayrada bul birikpeler tiykarınan energiya dáregi retinde isletiledi. Ápiwayı hám quramalı karbonsuvlar farklanadi. Ápiwayı karbonsuvlar monosaxaridlar riboza, dezoksiriboza, glyukoza. Glyukoza tiykarǵı energiya dáregi bulib, onıń oksidleniwi nátiyjesinde ónim bulgan energiya protaplazmasidagi sintetik processlerde isletiledi. Quramalı karbonsuvlar - polisaxaridlar bir neshe monosaxaridlardan ónim boladı. Keń tarkalgan quramalı karbonsuv glikogen dep ataladı. Glikogen tsitoplazmada zapas energetikalıq element esaplanadı. Quramalı karbonsuvlar gruppasına kiretuǵın mukopolisaxaridlar biriktiruvchi tukimaning kletka aralıq statyasın, organizmdegi bóz sekretining tiykarǵı kismini tashkil etedi. Mukopolisaxarilarga geparin, gialuron kislota hám xondriotin sulfat kislota kiredi.
Suw hám organikalıq duzlar. Protaplazmaning turmıs keshiriwi ushın suw hám ol jaǵdayda erigen duzlar hám boshkalarning bulishi shárt. Suw hám duzlar tsitoplazmaning fizikalıq -ximiyalıq qásiyetlerin, yaǵnıy osmotik basımdı hám ionlı ortalıqtıń mukarrarligi hám boshkalarni belgileydi. Suw molekulası dipol' dúzilisine iye bulib, boshka molekulalar menen demde birikpeler ónim etedi. Bul birikpeler ónim bulgan ortalıqta bolsa, protaplazmada bolatuǵın hámme quramalı ximiyalıq reakciyalar keshedi. Xujayrada suwdiń mikdori, kisi ulgayishi menen azayadı. Bul bolsa element almasınıwınıń uzgarishiga sebep boladı. Yadro hám tsitoplazma bulgan elementlardıń kup kismi suwda eriydi suw oksidleniw hám gidroliz sıyaqlı zárúrli processlerde qatnasadı. Xujayralarning fizikalıq- ximiyalıq ózgeshelikleri. Xujayra kolloid sistema bulib, suw hám ol jaǵdayda muallak júzip juretuǵın 1 den 150 nm úlkenligidegi elementlardan (dispers faza ) shólkemlesken.
Kolloid elementlar turaqlı háreket kilib turadı. Olar birdey degi elektrik zaryad tutqanlıǵı ushın chukmaga tushmaydi. Biraq fiksatorlar tásirinde olar uzaro jabıwıp, chukma ónim etedi. Bul process koagulyatsiya dep atalıb, kupincha orkaga kaytmaydigan process bolıp tabıladı. Gidrofil kalloidlarda kalloid element átirapında suw kavat bulib, onı erituvchi elementtıń solbvat kobigi dep ataladı. Elektrik zaryad yukolganda mayda kolloid (kismlar uzaro birlesip tursimon strukturanı ónim etedi. Zol' xolatidan gel' jaǵdayına utishni jelatina statyasınıń kotishi mısalında kurishimiz múmkin. Tiri kletkada kolloid sistema mudami zol'dan gel'ga utib turadı. Jasalma yul menen bul xolatni kletkaǵa hár qıylında tásir etiw dawamında (mexanik, ximiyalıq ) baqlaw múmkin. Eger amyoba orkali elektr tokı utkazilganda onıń tsitoplazmasi jabıwkoklashsa, Broun háreketi keskin páseytiwedi. Elektr tokı yotkazish tuxtatilganda bolsa tsitoplazma taǵı uz holiga kaytadi. Sonday kilib, kletka quramalı ximiyalıq dúzılıwǵa, fizikalıq -ximiyalıq qásiyetlerge iye. Xujayra quramındaǵı elementlar turaqlı hárekette bulib, bul háreket element almasinuvi menen belgilenedi.
Organikalıq hám organikalıq bolmaǵan dúnya atom hám molekulalardan tashkil tawıp, quramı boyınsha bir-birinen úlken parq etpeydi. Tirilik óz molekulaların sintezlashda atomlarni organikalıq bolmaǵan dúnyadan aladı. Ósimlik hám haywanlar organizmleri quramında D. I. Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın kesteindegi elementlerdiń 70 tasi anıqlanǵan. Keste degi elemetlardan kislorod, uglerod, vodorod, azot, kalsiy, fosfor, kaliy, altıngugurt, xlor, natriy, magniy, rux, temir, mıs, yad, molibden, kobalt hám selenlar kletka quramında mudamı ushırasıp, olar ferment, gormon, vitaminlar sintezi ushın zárúr esaplanadı. Muǵdarlıq tárepten ximiyalıq elementler hár qıylı organizmde túrlishe boladı. Kletkada ushraytuǵın ximiyalıq elementlerdi tiykarınan tórt gruppaǵa ajıratıw múmkin: