Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

§ 2. Tu’bir morfemalar
Bo’lek turıp yamasa affiks morfemalardı qabıl etip qollanıla-tug’ın, so’zdin’ qurılısında o’zinin’ tiykarg’ı leksikalıq ma’nisin saqlaytug’ın morfemalar tu’bir mofremalar dep ataladı. Qaraqalpaq tili jalg’amalı tiller qatarına kiretug’ın bolg’anlıqtan so’zlerdi tu’bir morfema menen affiks morfemag’а ajıratıw an’sat. Ma’selen, balıq-shı-lıq, bala-lar, ar-sız-lıq, bil-im-len-dir-iw ha’m t.b.
Tu’bir menen tiykar tu’sinikleri birdey emes. Tu’bir so’zlerdi bunnan arı qaray ma’nili bo’leklerge bo’liwge bolmaydı. Al tiykar degenimiz — so’z jasaw yamasa forma jasawg’a sebepshi bolg’an, leksikalıq ma’ni an’latıwshı so’z bo’legi. Ma’selen, balıqshılıq so’zinin’ jasalıwı ushın tiykar bolg’an balıqshı so’zi, al balıqshı so’zinin’ jasalıwı ushın tiykar balıq. Demek, tiykar xızmetinde do’rendi so’z de, tu’bir so’z de kele aladı.
Tiykar tu’sinigi tu’bir tu’siniginen o’zinin’ do’rendi halda da kele beriwi menen ajıraladı. Al tu’birlerdi do’rendi yamasa do’rendi emes dep qarawg’a bolmaydı.
Uluwma aytqanda, so’z tiykarı so’zdin’ qurılısında ayrıqsha bo’lek bolıp, ol leksikalıq ma’ni an’latadı. Qaraqalpaq tilinde tiykar xızmetin tu’bir, do’rendi, qospa so’zler atqara beredi.
Ayırım morfemalardın’ tariyxıy yamasa ha’zirgi tu’bir ekenin salıstırıw arqalı anıqlaw mu’mkin. Ma’selen, ko’z-ko’r, ajırat-ayır, balta-balg’a, qızıl-qızar ha’m t.b. Bul so’zlerdegi ayırım bo’leklerdin’ bir-birine usaslıg’ı, ma’nilik jaqtan baylanısı olardın’ tu’birles so’z ekenin tastıyıqlaydı.


§ 3. Affiks morfemalar
Affiks morfemalar tu’bir morfemalardan bir qatar o’zgeshelik-lerge iye. Birinshiden, tu’bir morfemalar leksikalıq-semantikalıq ma’ni bildiredi, al affiks morfemalar tek grammatikalıq ma’nige iye boladı. Ma’selen, oqıwshı degen so’zdi alıp qarayıq. Bul so’z u’sh morfemadan ibarat: oqı-w-shı. Birinshi morfema (oqı) tu’bir morfema. Ol sanamızda ha’reket ma’nisin payda etedi. Bul onın materiallıq ma’nisi bolıp tabıladı. Al ekinshi (w) ha’m u’shinshi (shı) morfemalar onday (materiallıq) ma’nige iye bolmaydı. Olar tek so’z qurılısında kelip tu’bir morfemag’a ha’r qıylı grammatikalıq ma’niler qosadı. Ekinshiden, tu’bir morfemalar bo’lek turıp ta, so’z qurılısında affiks morfemalar menen qosılıp ta qollanıla beredi. Al affiks morfemalar jeke halda qollanılmaydı, tek tu’bir morfemalar menen so’z qurılısında qollanıladı. Demek, affiks morfema degende jeke turıp qollanıla almaytug’ın, tu’bir morfemalarg’a qosıla otırıp leksika-grammatikalıq ma’nilerdi bildiriwge xızmet etetug’ın morfemalardı tu’sinemiz.
Affiks morfemalar til biliminde affiksler dep te ataladı. Olar ma’nisi menen xızmeti jag’ınan ha’r qıylı bolıp keledi. Ayırım affiksler tu’bir morfemalarg’a jalg’anıp, olardın’ leksikalıq ma’nisin o’zgertedi. Ma’selen, aqıl-lı, bil-gish, sız-g’ısh, qaraqalpaq-sha, balıq-shı so’zlerindegi -lı, -gish, -g’ısh, -sha, -shı afiksleri jan’a so’z jasaw xızmetin atqarıp tur. Al kel-gen, qızıl-ıraq, bar-g’ay, bu’k-le sıyaqlı so’zlerdegi -gen, -ıraq, -g’ay, -le affiksleri forma jasaw, kitab-ım, keldi-k, kitap-tın’ sıyaqlı so’zlerdegi -ım, -k, -tın’ affiksleri so’z o’zgertiw xızmetin atqarıp tur.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalar so’z jasawshı affiks morfemalar, forma jasawshı affiks morfemalar ha’m so’z o’zgertiwshi affiks morfemalar dep u’sh toparg’a bo’linedi.
Qaraqalpaq tilindegi affiks morfemalardın’ tu’bir morfemalarg’a jalg’anıp keliwinin’ o’zine ta’n nızamlılıg’ı bar. Birinshi gezekte tu’bir morfemag’a so’z jasawshı morfemalar jalg’anadı. Eger olar ekew yamasa onnan da ko’p bolsa izbe-iz jalg’ana beredi. So’z jasawshı morfemalardan son’ forma jasawshı morfemalar jalg’anadı. Onnan keyin so’z o’zgertiwshi morfemalar jalg’anadı. Eger so’z o’zgertiwshi morfemalar ha’r qıylı bolsa, da’slep ko’plik, onnan keyin seplik, son’ betlik affiksleri jalg’anadı. Ma’selen, balıqshılarımızdansız, pillekeshlerimiz, qaraqalpaqstanlılardanbız ha’m t.b. Biraq ayırım tuwısqanlıqtı bildiriwshi so’zlerge ko’mekshi morfemalardın’ jalg’anıwında ko’rsetilgen nızamlılıq buzılıwı mu’mkin: apamlarda, u’kemlerden ha’m t.b. Bul tildin’ tariyxıy rawajlanıwı barısında qa’liplesken nızamlılıq bolıp tabıladı.