Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

FrazeologIya
Frazeologiya — so’zlik quramda bir so’zge barabar leksikalıq ma’ni an’latatug’ın turaqlı so’z dizbeklerin u’yretetug’ın ilim. Frazeologiyalıq so’z dizbekleri tilde tayar tu’rinde ushırasadı, neshe so’zden turıwına qaramastan ga’pte bir ga’p ag’zasının’ xızmetin atqaradı, qurılısındag’ı so’zler turaqlı orıng’a iye boladı, ko’rkem, ta’sir etiwshilik ma’ni an’latadı. Olar frazeologiyalıq o’tlesiwler, frazeologiyalıq birlikler, frazeologiyalıq dizbekler ha’m frazeologiyalıq so’zler bolıp bo’linedi. Al so’z shaqaplarına qatnası boyınsha feyil ma’nili frazeologiyalıq so’z dizbekleri, kelbetlik ma’nili frazeologiyalıq so’z dizbekleri, atlıq ma’nili frazeologiyalıq so’z dizbekleri ha’m ra’wish ma’nili frazeologiyalıq so’z dizbeklerine ajıratıladı.


19-shınıg’ıw. Mısallardan frazeologiyalıq so’z dizbeklerin tawıp, olardın’ qanday so’zge sinonim bolıwın anıqlan’.
Ayshagu’l jen’gey eri Xalmurat ag’a menen usı fermag’a kelerde, geypara awzı bos adamlar olardın’ sırtınan ha’r tu’rli at tag’ıp, ko’k eshekke teris mindirip te qoydı (O’.X.). U’ydi bosatqanın’ maqul. Meshelin bag’almаymız. Balama qız qapılmas, — dedi Gu’lbiyke kempir u’ydi basına ko’terip, ka’t-qudalarg’a jen’islik bermedi (T.Q.). Joq, sen emes, ol senin’ ko’zin’e sho’p salıp atır (O’.A.). Bıyıl qarız to’lemek tu’we bes qonaqtın’ bes beterine ushırap, mardanlardan bir da’ne ju’weri tappay, tıshqan tesigi mın’ ten’ge bolıp otır ha’zir (K.M.). Toy-tamasha dese quw bas jumalap, toyda tuyaq qalmay barıwg’a ıntıg’atug’ın qaraqalpaqlardın’ a’zelden kiyatırg’an a’deti (O’.X.). Bıyıl jaz shıqqalı Ten’izbay qara u’ydin’ artqı shiyin tu’rgizip, to’rde qos ko’pshikti jambaslap, keregeden sırtqa ko’z jiberip, awnaqshıp jata beretug’ın a’det shıg’ardı. Burınları azannan keshke shekem u’yge basın suqpay, ga’ mal qorada, ga’ ha’remnin’ ishinde onı — bunı islep tınbaytug’ın g’arrısının’ paydag’a tu’sken ılaqadayjata bergeni Nurjamal kempirdi ta’shwishke salıp ju’r. Eginnin’ ha’wij alg’anına kewli tolıp, ortadag’ı biyik sheldin’ u’stinde ketpenin astına basıp, daqıllarına alma gezek ko’z tigip, uzaq waqıt qarap otırar edi. O’zi o’la’mata so’yley bermeytug’ın kisi son’g’ı jılları tan’layınan so’zin birimlep suwırıp almasan’, o’zliginen illa’ dep awzın ashpaydı (O’.X.).
20-shınıg’ıw. Berilgen frazeologiyalıq so’z dizbeklerinin’ sinonim so’zlerin tawıp, olardın’ qanday so’z shaqaplarına qatnaslı ekenin anıqlan’.
U’lgi: Ju’zikke qas qondırg’anday — jarasıqlı, kelbetlik ma’nili frazeologiyalıq so’z dizbegi.
Iyt o’lgen jer, qulaq tu’riw, ko’z jumıw, tu’ye u’stinen iyt qabıw, ko’zdi ashıp-jumg’ansha, tisin qayraw, o’kshe ko’teriw, ala jipti kesiw, eziwi jıyılmaw, qas penen ko’zdin’ arasında, aspang’a balta ılaqtırıw, at shaptırım jer, ko’rpege qaray ayaq sozıw, tisinen shıg’armaw, tulıpqa mo’n’irew.