Qаrаqаlpаqstаn respublikаsi ministrler ken’esi jаnindаg’i ortа arnаwli bilimlendiriw bаsqаrmаsi

Sorawlar ha’m tapsırmalar
1. So’z jasalıw tarawı neni u’yretedi?
2. So’z jasalıw tarawının’ til biliminin’ basqa tarawları menen baylanısın tu’sindirin’.
3. Qospa so’z degen ne?
4. Qısqarg’an so’zler boyınsha tu’sinik berin’.
5. Leksika-sintaksislik usıl degen ne?
6. Atlıq jasawshı o’nimli qosımtalardı mısallar arqalı tu’sindirip berin’.
7. Feyil tiykarlı qospa feyil degen ne?
8. Ra’wishler qanday usıllar arqalı jasaladı?
9. Kelbetlikler qanday usıllar arqalı jasaladı?
10. So’z qosılıw usılın tu’sindirin’.
11. So’z jasaw usılları haqqında tu’sinik berin’.
12. Affiksatsiya usılı menen qanday so’z shaqapları jasaladı?
13. Leksika-semantikalıq usıl menen qanday so’z shaqapları jasaladı?
14. Qanday so’zler juplasadı?
15. Qospa so’zlerdin’ a’piwayı so’zlerden, so’z dizbeginen ha’m frazeologiyalıq so’z dizbeginen o’zgesheligin tu’sindirin’.


MorfologIya ha’m stIlIstIka
Morfologiya – grammatikanın’ bir tarawı. Ol grekshe morfa bizin’she «forma» ha’m logos – «ilim», «ta’liymat» degen so’zlerden qa’liplesken. Morfologiyada so’zlerdin’ so’z shaqaplarına bo’liniwi, ha’r bir so’z shaqabının’ leksika-semantikalıq ha’m grammatikalıq o’zgeshelikleri, so’z shaqaplarının’ morfologiyalıq kategoriyaları ha’m olardın’ ma’nileri u’yreniledi. Sonın’ menen ha’r bir so’z shaqabının’ stillik qollanılıw o’zgeshelikleri de bar. Usıg’an baylanıslı bul tarawda morfologiya menen bir qatarda so’z shaqapları stilistikası da u’yreniledi.


So’z shaqaplarI
§ 18. Ma’nili ha’m ko’mekshi so’z shaqapları
haqqında tu’sinik
So’zlerdin’ leksika-semantikalıq ha’m grammatikalıq toparları so’z shaqapları dep ataladı. Demek, so’zlerdi so’z shaqaplarına bo’liwde olardın’ leksika-semantikası ha’m grammatikalıq belgileri esapqa alınadı. Usı belgiler tiykarında so’zlik quramdag’ı so’zler en’ da’slep ma’nili so’z shaqapları ha’m ko’mekshi so’z shaqaplarına ajıratıladı. Ma’nili so’z shaqaplarına atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil ha’m ra’wish so’zler kiredi. So’zler zatlardın’, qubılıslardın’, waqıya ha’m ha’diyselerdin’ atların bildirse olardı atlıq, zatlardın’ sın-sımbatın, ren’in, tu’r-tu’sin ha’m t.b. belgilerin bildirse kelbetlik, zatlardın’ sanın bildirse sanlıq, zatlıq ma’nidegi so’zlerdin’ ornına almasıp qollanılatug’ın so’zlerdi almasıq, is-ha’reketti, halattı bildiretug’ın so’zlerdi feyil, is-ha’rekettin’ isleniw belgisin bildire-tug’ın so’zlerdi ra’wish dep ataymız. Bular ma’nili so’z shaqapları bolıp, belgili bir zatlıq mazmung’a iye boladı ha’m ga’pte belgili bir xızmet atqaradı.
Ko’mekshi so’z shaqaplarına tirkewish, janapay ha’m da’neker so’zler kiredi. Olar jeke turg’anda leksikalıq ma’ni bildirmeydi, zatlıq mazmung’a iye bolmaydı ha’m ga’pte o’z aldına ga’p ag’zası bola almaydı.
Sonın’ menen so’zlerdin’ qollanılıw ma’nileri jag’ınan ma’nili so’z shaqaplarına da, ko’mekshi so’z shaqaplarına da kirmeytug’ın, ha’r biri o’z aldına ayrıqsha so’z shaqapları bolatug’ın so’zler toparı da bar. Bular – modal so’zler, eliklewishler ha’m tan’laqlar.
So’zlerdi so’z shaqaplarına bo’liwde u’sh o’lshem bar: 1) semantikalıq; 2) morfologiyalıq; 3) sintaksislik o’lshem.
1. Semantikalıq o’lshem boyınsha so’zlerdin’ leksika-grammatikalıq ma’nisi esapqa alınadı. Mısalı: da’pter, kitap, qol, ko’z, bas, quwanısh, maqtanısh ha’m t.b. so’zler zatlıq ma’nini; qızıl, jaqsı, aqıllı, ko’k, u’lken, kishi, mazalı sıyaqlı sozler zattın’ belgisi ma’nisin; kel, ket, ju’r, tur, otır, aldı, berdi ha’m t.b. so’zler ha’reket ma’nisin, bas on, ju’z, mın’ ha’m t.b. so’zler san ma’nisin bildiredi.
2. So’zlerdin’ morfologiyalıq belgisi esapqa alıng’anda, ha’r bir so’z shaqabının’ so’z o’zgertiwshi, so’z jasawshı morfologiyalıq ko’rsetkishleri esapqa alınadı. Ma’selen, atlıqlar bet, san, tartım, seplik jalg’awları, feyiller da’reje, bolımlı-bolımsızlıq, meyil, ma’ha’l ko’rsetkishlerine iye boladı.
3. Sintaksislik o’lshemde so’z shaqaplarının’ ga’p ishinde belgili bir sintaksislik xızmet atqarıp keliwi esapqa alınadı. Ma’selen, zatlıq ma’ni bildiretug’ın so’zler ko’binese baslawısh, is-ha’reket, halat ma’nisin bildiretug’ın so’zler bayanlawısh, zattın’ belgisin bildiretug’ın so’zler anıqlawısh xızmetin atqaradı.
Solay etip, so’zler joqarıda atalg’an u’sh o’lshem tiykarında so’z shaqaplarına bo’linedi: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ra’wish, tirkewish, janapay, da’neker, modal so’z, tan’laq, eliklewish.
So’z shaqapları morfologiyalıq kategoriyalarg’a da iye boladı. Ma’selen, atlıq so’z shaqabı seplik, tartım, san, feyil so’z shaqabı da’reje, bolımlı-bolımsızlıq, ma’ha’l, kelbetlik ha’m ra’wish so’z shaqapları da’reje kategoriyalarına iye.
Morfologiyalıq kategoriya grammatikalıq ma’ni menen grammatikalıq formanın’ birligi. Morfologiyalıq kategoriya bolıw ushın keminde eki tekles grammatikalıq ma’ni bolıp, olar o’zlerinin’ arnawlı ko’rsetkishlerine iye bolıwı ha’m bir-birine qarama-qarsı qoyılıwı kerek. Ma’selen, atlıqtın’ seplik kategoriyası 6 grammatikalıq ma’niden turıp, ha’r birinin’ ju’zege shıg’ıwının’ grammatikalıq ko’rsetkishleri bar. Grammatikalıq kategoriyalarda grammatikalıq ma’nilerdin’ sanı keminde eki ha’m onnan da ko’p boladı.