Qarsffl muhandislik iqtisodiyotinstituti r. X. Ergashev qishloq xo‘ jaligi iqtisodiy oti

8.1-jadval

Ko‘rsatkichlar	Bazis yili	Hisobot yili
Mahsulot (ish, xizmat) realizatsiyasidan tushum	7866	12673
Asosiy podadan chiqarilgan chorva molining qiymati	558	564
Asosiy podaga o‘tkazilgan yosh chorva molining qiymati	530	1163
Aylanma summasi	7838	13272
Normalashtiriladigan aylanma mablag‘ning o‘rtacha yillik qiymati	8808	10640
Sotuvdan ko‘rilgan daromad yoki zarar	-817	1943

A_y hisobot yilida = 13272 : 365 ' (10640/13272 - 8808/7838) = 36,4 (0,80 - 1,12) = 11,6 ming so‘m.

Rd bazis yilida = (-817) : 8808 100 = 9,3 %;
Rd hisobot yilida = 1943: 10640' 10 = 18,3 %.
Tahlil uchun olingan ko‘rsatkichlami 8.2-jadvalga kiritamiz.
8.2-jadval
Aylanma mablag‘larning aylanishi va ulardan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlari

Ko‘rsatkich!ar	Bazis yili	Hisobot yili
Aylamna mablag‘laming aylanish koeffitsienti	0,89	1,25
Aylanmadagi mablagiar yuklamasi koeffitsienti	1,12	0,80
Bir aylanmaning davomiyligi, kun	410	292
Aylanma mablag‘laming iqtisodi (bo‘shatilishi) ming so‘m.	-	-11,6
Aylamna mablag‘lardan foydalanishning rentabelligi, %	-93	18,3

8.2 - jadval ma’lumotlari aylanma mablag‘laming aylanishi va ulardan foydalanish samaradorligi hisobot yilida anchagina ko‘paygan.

Rejalashtirish darajasiga ko‘ra aylanma mablaglami rejalashtirish norma asosida va normasiz guruhlarga bo‘linadi. Normaga solinadiganga ishlab chiqarishning aylanma fondlari (ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari) va moddiy
aylanma mablag‘ni bildiruvchi tayyor mahsulotlar kiradi. Pul mablag‘lari, hisob raqamlardagi mablag'lar, ortilgan tovarlar - bular normasiz aylanma mablag‘lardir.
Aylanma mablag‘laming yetishmasligi ishlab chiqarishning qisqarishiga hamda uning dasturi bajarilmasligiga olib kelishi mumkin. Normativ (me’yor) dan ortiq zahiralar pul mablagiarini aylanishdan chalg‘itadi. Bularning hammasi resurslardan samarasiz foydalanishga olib keladi.
Qishloq xo‘jalik korxonalarining moddiy aylanma mablag‘ bilan ta’minlanganligi moddiy aylanma mablag‘laming mavjudligi A_mm va ularga bo‘lgan normativ ehtiyoj (A_me) orasidagi o‘zaro nisbat aks etadigan moddiy ta’minlanganlik koeffitsienti bilan aniqlanadi:

ЧШП
Ushbu koeffitsient yordamida qishloq xo‘jaligi korxonalarining moddiy resurslar va ulaming alohida turlari (masalan, urug‘lar, yem- xashak, o‘g‘it) bilan ta’minlanganligini aniqlash mumkin.

Korxona]arning ishlab chiqarish, moliyaviy reja ishlashlarida ulaming aylanma mablag‘larga talablari aniqlanadi. Ulaming miqdori doimiy emas. U ishlab chiqarish hajmini ta’minlanish va sotilish shartlari, mahsulotlar assortimenti, qoMlaniladigan hisob-kitob shakllariga bog‘liq. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida yil davomida aylanma mablag‘lardan davriy foydalanish kuzatiladi. Aylanma mablag‘lami shakllantirish va ko'zda tutilgan qishloq xo‘jalik ishlarini muvaffaqiyatli bajarish uchun resurslar zahirasini yaratishda buni hisobga olish kerak. Ishlab chiqarishning eng kuchaygan davrlaridagi minimal talabni aniqlash tavsiya etiladi.
Aylanma mablag‘lami normalashtirishda ulaming talabi natural holda qanday bo‘lsa, pul shaklida ham shunday aniqlanadi. Xususiy aylanma mablag‘ (urug‘lik, yem-xashak va boshqalar) ushbu xo‘jalikda uni ishlab chiqarish tannarxi bo‘yicha baholanadi; sotib olinadiganlar (o‘g‘itlar, ximikatlar, ehtiyot qismlari va boshqalar) — sotib olinish va talab etilgan joyga yetkazib berish bahosi bo‘yicha. Aylanma mablag‘lami norma asosida nafaqat qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga shuningdek, sanoat yordamchi ishlab chiqarishga ham bo‘lgan talabni hisobga olish zarur.
Ishlab chiqarish aylanma fondlarining zarur hajmi ishlab chiqilgan normalar bo‘yicha belgilanadi. Masalan, urug‘likka ehtiyojni sug‘urta zahirasi va ekish maydonining ilmiy asoslangan ekish norrnalarining e’tiborga olgan qismi hisoblanadi. Yem-xashak zahirasi miqdorini hayvonlar va qoramol bosh soni hamda parrandalami boqish normasidan kelib chiqib aniqlanadi. Yoqilg‘i va moylash materiallariga ehtiyoj mavjud traktorlar va kombaynlar, avtomobillar, ulaming markasi, taxmin qilingan ish hajmi va yonilg‘i sarflash normasidan kelib chiqib belgilanadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining boshqa moddiy aylanma mablag‘larga talablari hisobi shunga o‘xshash tarzda o‘tkaziladi.
Aylanma mablag‘lardan foydalanishning samaradoriigi qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruchilarining xo‘jalik faoliyati moliyaviy natijalariga jiddiy ta’sir qiladi. Aylanma mablaglardan foydalanish samaradoriigi darajasini aniqlash uchun ko‘rsatkichlar tizimi qo‘llaniladi: aylanma mablaglaming aylanish koeffitsienti; aylanmadagi mablag‘ning ish yoki yuk (yuklama) bilan ta’minlanganligi koeffitsienti, bir marta aylanishning davomiyligi, material (moddiy) sig'imi.
Aylanma mablaglaming aylanish koeffitsienti o‘zida V mahsulotni realizatsiya qilishdan tushgan pul tushumi va asosiy podaga o‘tkazilgan yosh mol M ning qiymati, S asosiy podadan sotilgan qoramol bahosini chiqarib tashlangandagi yiliga qolgan qoldiq aylanma mablag⁴ A_mak ni ko‘rsatadi:
. V+M-S
A_nik
■Ащак
Amaliyotda ko‘pincha aylanma mablaglaming aylanish koeffitsientini mahsulot realizatsiya qilingandan, aylanma mablaglaming o‘rtacha qoldiglga pul tushumining nisbati sifatida qaraladi:
V
Aj^
-Amak
Aylanish koeffitsienti korxona aylanma mablaglarini ma’lum davr (yil) dagi aylanishlar sonini aniqlaydi yoki 1 so‘m. aylanma mablag‘ga to‘g‘ri keladigan aylanma mablag‘ birligiga mahsulot ishlab chiqarishning o‘sishiga yoki ushbu mahsulot hajmi kamroq aylanma mablag¹ talab qilishiga olib keladi. Binobarin, ushbu shart bo‘yicha aylanish koeffitsiyenti qancha yuqori bolsa, aylanma mablag‘dan shunchalik samaraliroq foydalaniladi.
Aylanmadagi mablaglaming ta’minlanganlik koeffitsienti - aylanishning teskari (aks) koeffitsientiga ko‘rsatkichdir. U mahsulot realizatsiyasidan tushgan foydaning birligiga (1 so‘m) avanslash- tiriladigan aylanma mablagiar summasini izohlaydi. Boshqacha aytganda koeffitsient o‘zida realizatsiya qilingan mahsulot birhgiga aylanma mablag‘lar sarfini ifodalaydi:
A_mak
A_k=
V
Aylanmada mablag‘larning ish bilan ta’minlanganlik koeffitsienti qancha kam boMsa, aylanma mablag‘lardan shunchalik samaraliroq foydalaniladi.
Bitta aylanmaning aylanishi davomiyligi korxonaga uning aylanma mablag‘i mahsulot realizatsiyasidan foyda ko‘rinishida qanday muddatda qaytishini ko‘rsatadi:
365
Ks=
A-mk
Bir marta aylanish davomiyligining qisqarishi aylanma mablag‘lardan foydalanish yaxshilanganligini ko‘rsatadi.
Aylanma mablag‘lar aylanishining tezlashuvi ham ulami aylanishdan mutloq yoki nisbiy bo‘shashi bo‘yicha aniqlanadi. Mutloq bo‘shatish deganda aylanma mablag‘lar summasini joriy yilda o‘tgan yildagiga nisbatan pasayganligi, shu bilan birga shu hajmda mahsulot realizatsiyasi yoki uning ko‘payganini bildiradi.
Sotuv hajmining o‘sish sur’ati aylanma mablaglaming o‘sish sur’atidan o‘tib ketganda nisbiy bo‘shash paydo bo‘ladi. Bunday holatlarda aylanma mablag‘ning kichik hajmi bilan katta realizatsiya ta’minlanadi.
Aylanishning tezlashuvi hisobiga bo‘shagan aylanma mablag‘lar quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi, so‘m: