Qarshi davlat univerisiteti geografiya va agronomiya fakulteti geografiya o

2-rasm. Turkmanistonning ma’muriy-hududiy bo’linishi.
Neftda +350° gacha qaynab turgan fraktsiyalarning 45 dan 50% gacha, benzinning chiqishi (+220°C qaynash boshlanishi) 18-22% gacha o’zgaradi. Neft uglevodorodlarda kam, bu uning bug’larining past elastikligini keltirib chiqaradi; kerosin miqdori 6,5 dan 16% gacha. Nebit-Dag koni xuddi shu nomdagi braxiantiklnnal pastki kenglik burmasi bilan chegaralangan bo’lib, uning ichida G’arbiy, Janubiy va Markaziy qismlar aniqlanadi. 1931-yildan beri Nebit-Dagskoye konining markazi tomonidan ishlab chiqilgan. Nebit Dag bilan temiryo’l orqali bog’langan 26 Boku Komissarlari. Ishlab chiqarilgan neft Vishka — Belek — Krasnovodsk neft quvuri orqali Krasnovodsk neftni qayta ishlash zavodiga yetkaziladi.
Sharqiy va G’arbiy Kumdagda neft qazib olinadi. Konning yog’i juda nam va yuqori darajada gazlangan. Konning sanoat moyi Absheron, akchagil konlari, qizil rangli qatlamning yuqori qismi bilan chegaralangan. Kon batafsil o’rganilgan va to’liq burg’ulangan. Koturdepinskoye polyplastnoye koni respublikada neft zaxiralari va qazib olish hajmi bo’yicha asosiy hisoblanadi. Burg’ulash ishlari 1948 yilda boshlangan, 1956 yilda birinchi neft favvorasi olingan, 1959 yilda kon foydalanishga topshirilgan. Qazib olish G’arbiy, Markaziy, ichki qismlardan amalga oshiriladi. Koturdepe moyi metan-Naftan bo’lib, tarkibida kerosin miqdori yuqori. Koturdepe-Belek neft quvurining ikkita liniyasi yotqizilgan. Barsa Helmes koni Koturdepe va Nebit-Dag o’rtasida joylashgan. Burg’ulash 1961 yilda boshlangan, 1962 yilda birinchi neft favvorasi olingan. 1964 yilda foydalanishga topshirilgan, u neft ufqlarining murakkab tuzilishi bilan ajralib turadi.
Barsa-Helmes-Koturdepe neft quvuri yotqizildi. Komsomolskoye koni Koturdepe shimolida joylashgan bo’lib, oval — Toval va bankali uchastkalarini birlashtiradi. Ushbu konning geologik tuzilishi va neft va gaz tarkibining tabiati Koturdepe koniga o’xshaydi.

3-rasm. Turkmanistonda rivojlangan sanoat tarmoqlari.
Burun koni Nebit-Dagning g’arbiy qismida joylashgan bo’lib, 1971 yilda foydalanishga topshirilgan. Okaremskoye koni Kaspiy dengizining Sharqiy sohilida, Nebit-Daga shahridan 125 km janubda joylashgan. 1958 yilda kondensat bilan birinchi gaz favvorasi, 1959 yilda neft favvorasi olindi. Okarema yog’i juda yuqori.
Bundan tashqari, Respublika moyi Erdeklin, Kuijik, Gograndagh va Kamishlijin konlarida qazib olinadi. So’nggi yillarda (1970-1983) yangi neft va gaz konlari topildi: Chikishlyarskoye, Keimirskoye, Ekiz-Akskoye, Yujno-Bugdailinskoye. Ushbu konlarning asosiy neft va gaz konlari o’rta plyotsen molas konlari bilan chegaralangan. Gaz sanoati yosh va jadal rivojlanayotgan sohadir. Respublikada tabiiy gaz qazib olish 1966-yilda Achak gaz kondensati konini o’zlashtirish bilan boshlangan. Eng muhim operatsion gaz konlari — DAU-letabad, Shatliq, gaz-Achak, Gugurtlin, Shimoliy Achak, Naip, may, Kirpichlin, Balkuin-skoe, Tejenskoe, Beurdeshikskoe, bayram-Aliyskoe, Sakar-skoe, saman-Tepinskoe, uch-Ajinskoe. Ishlab chiqarilgan gaz mamlakatning Markaziy hududlariga Markaziy Osiyo — Markaz gaz quvurlari tizimi (Davletabad — Shatliq — Xiva — Markaz gaz quvurining ikkita liniyasi), G’arbiy Turkmaniston— Bekdash — Beinau markazi orqali tashiladi. Shatliq-Ashxobod — Bezmein gaz quvuri qurilgan va ishlaydi. Gaz kimyo sanoati uchun qimmatbaho xomashyo hisoblanadi. Shatlik tabiiy gazi asosida Mara shahridagi azotli o’g’itlar zavodi ishlaydi.
Respublika energetikasining rivojlanishi gaz sanoati bilan uzviy bog’liqdir, chunki gaz elektr energiyasini ishlab chiqarishning asosiy yoqilg’i manbaiga aylandi. Shatlik gaz koni negizida respublikaning eng yirik issiqlik elektr stantsiyasi bo’lgan Mari GRES ishlaydi. Gaz turli sohalarda keng qo’llaniladi.
Gaz-kommunal xizmatlarning yoqilg’i manbai. Ashxoboddagi deyarli barcha korxonalar gaz bilan ishlaydi. Respublikaning ko’plab shaharlari, shahar tipidagi shaharchalar, qishloq aholi punktlari to’liq gazlashtirilgan. Turkmanistondagi gaz universal xomashyo manbalaridan biriga aylandi, ulardan foydalanish gaz sanoatining rivojlanishi bilan kengayadigan gaz-energetika tarmoqlararo kompleksining shakllanishiga yordam berdi.
Elektr energiya respublikaning ishlab chiqaruvchi kuchlarini jadal rivojlantirish va oqilona joylashtirishda muhim o’rin tutadi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilgan deyarli barcha elektr energiyasi issiqlik elektr stantsiyalariga to’g’ri keladi. Ulardan eng kattasi 1 million 250 ming kVt quvvatga ega Mari GRES bo’lib, u respublika elektr energiyasining 80 % dan ortig’ini ishlab chiqaradi.
Bezmeinskaya GRES, Krasnovodskaya IES-2, Charjouska IES, Nebitdaga gaz turbinasi GRES qurildi va faoliyat ko’rsatmoqda. Iste’molchiga elektr energiyasi elektr uzatish liniyalari (elektr uzatish liniyalari) orqali yetkazib beriladi.
Tuman yuqori voltli elektr liniyalarining umumiy uzunligi 21,3 mingtani tashkil etadi. 369 km uzunlikdagi va 220 kv kuchlanishli Mari GRES — Qorako’l elektr uzatish liniyalari (O’zSSR), 1600 km uzunlikdagi va 220 kv kuchlanishli Mary — Tejen — Ashxobod — K. Izil-Arvat — Nebit-Dag — Koturdepe elektr uzatish liniyalari. Qishloq aholi punktlarini elektrlashtirish amalga oshiriladi. Elektr energiyasining asosiy iste’molchilari sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va kommunal xizmatdir. Sanoat ko’proq iste’mol qilinadigan elektr energiyasini tashkil qiladi. Ishlab chiqarilgan elektr energiyasining 40 % dan ortig’i Mara — Qorako’l yuqori voltli elektr uzatish liniyasi tomonidan O’zbekistonga o’tkazilmoqda.
Turkmaniston kimyoviy kompleksi kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishni birlashtiradi va respublikaning kon-kimyo, asosiy kimyo va neft-kimyo sanoati korxonalari tomonidan namoyish etiladi. Kon-kimyo sanoati mahalliy kimyoviy resurslar: mineral tuzlar, mahalliy oltingugurt, yod, brom asosida rivojlanmoqda. Asosiy korxonalar-Gaurdak oltingugurt zavodi, Cheleken kimyo zavodi, Nebit-daga yod zavodi, Karabogazsul-b-Fat ishlab chiqarish birlashmasi.
Asosiy kimyo mahsulotlari Charjou kimyo zavodi va Maridagi azotli o’g’itlar zavodi tomonidan ishlab chiqariladi. Charjou kimyo zavodi oltingugurt kislotasi, serno-kislotali alyuminiy va polietilen plyonka ishlab chiqaradi. Maishiy kimyo sanoati tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Neft-kimyo sanoati Krasnoyarsk neftni qayta ishlash zavodi, Chardjovsk neft-kimyo zavodi (kelajakda), Chelekenskiy uglerod qora zavodi, Nebit-daga yod zavodi bilan ifodalanadi.

2.