Qarshi davlat universiteti adabiyotshunoslik kafedrasi navoiyshunoslik

Adabiyotlar: 
1. Sirojiddinov Sh. Yusupova D. Davlatov O. Navoiyshunoslik. Darslik. – T.: “Tamaddun”, 
2018. – 518 b. 
2. Асадов М. Соқийнома: тарих ва поэтика. – Тошкент: Тафаккур, 2020. – 352 б. 
3. Авазназаров О. Алишер Навоий ижодида соқий образи талқинлари. – Қарши: Насаф, 
2021. – 132 б. 
4. Ҳайитметов А. Навоий лирикаси. − Тошкент: Фан, 1961. – Б. 41 – 42. 
5. Ҳаққул И. Навоийга қайтиш. 2-китоб. – Тошкент: Фан, 2011. – Б. 19. 
6. Исҳоқов Ё. Навоий поэтикаси. – Тошкент: Фан, 1983. 
7. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Тошкент: Ўзбекистон, 2014. – Б. 283. 
8. Alisher Navoiy: qomusiy lug‘at. 1-2-jildlar /Mas’ul muharrir Sh.Sirojiddinov. – T.: Sharq, 
2016. 
Internet saytlari 
9. 
www.ziyo-net.uz
 
10. 
www.literature.uz
 
11. 
www.kutubxona.uz 
 
 
5-MA’RUZA:
 
Navoiy dostonlarini sharhlash tamoyillari. “Hayrat ul-abror”ni 
sharhlab o‘qitish. 
Reja: 
1. Navoiy dostonlarini sharhlash usullari. 
2. “Hayrat ul-abror” talqini. 
“Hayratu-l-abror”da soqiy obrazi. Ma’lumki, “Hayratu-l-abror” 63 bobdan 
iborat. Doston boblarini soqiy obrazi ishtirokiga ko‘ra ikki guruhga ajratish 
mumkin. 
Ushbu obraz dostonning jami 26 bobida, ya’ni dastlab Husayn Boyqaro 
madhiga bag‘ishlangan 16-bobda, 3 ta hayratda, sultonlar haqidagi 3-maqolatda, 
20 ta maqolat hamda xotimada ilgari surilgan g‘oyalarni dalillash uchun 
keltirilgan 21 ta hikoyatning barchasida umumiy hisobda 28 marotaba qo‘llangan. 
Dostonning 16, 19 hamda 26-boblarida soqiyi gulchehra, soqiy, soqiylar 
shakllarida qo‘llanilgan ushbu obraz ayni o‘rinlardan tashqari 25 holatda murojaat 
uslubida soqiynoma bayt tarkibida keladi. Faqatgina birinchi hayrat (18-bob) uch 

---

34 
baytli soqiynoma bilan boshlanib, ikki baytli soqiynoma bilan yakunlanadi. 
Qolgan barcha holatlarda soqiynoma bayt faqat bob yakunida keladi. Dastlabki 
hayratda ko‘ngilning yo‘qlik tunidan qutulib, mavjudlik tongiga hamnafas bo‘lishi 
va malaklar olamining haqiqiy Qayyum tasbihiga mashg‘ul ekanini bilib 
hayratlanishi hamda behush yiqilishi tasvirlanadi. Bob avvalidagi uch baytli 
soqiynomada muallif soqiydan subh mayi, sabuhiy jom so‘raydi: 
Subhdur, ey soqiy, etib mehr fosh, 
Tut manga bir jom nechukkim quyosh. 
Tong qushi chun berdi payomi sabuh, 
No‘sh etayin bir-ikki jomi sabuh. 
Subh safoliq mayidin mast o‘lay, 
Tong qushig‘a nolada hamdast o‘lay (6/64). 
Navoiy dostonlarida lirik kirish vazifasini bajaruvchi soqiynoma baytlar 
ijodkorning bobdagi asosiy voqealarni bayon qilishga kirishishdan oldin o‘zi va 
o‘quvchida muayyan hissiy-emotsional holat hosil qilishiga zamin hozirlaydi. 
Mazkur hayrat boshida lirik kirish vazifasini bajargan ushbu soqiynoma baytda 
soqiydan aynan subh mayi (tonggi may), quyoshdek sabuhiy jom so‘rash orqali 
ko‘ngilning yo‘qlik qorong‘uligidan yorug‘likka chiqib kelayotganiga ishora 
qilinadi. Qolaversa, shoir soqiydan sabuhiy may so‘rar ekan, o‘zining ayni 
damdagi ruhiy holati, kechinmalarini ko‘ngilning hayrat holatidagi kayfiyati bilan 
uyg‘unlashtirishga erishadi. Bu holat bob so‘ngidagi lirik xotima vazifasini 
bajargan soqiynomadan ham yaqqol anglashiladi. Chunki bob yakuniga kelib 
ko‘ngil hayrat ichida behush bo‘lib qoladi. Soqiynoma baytda shoir ham o‘z ruhiy 
holatini xuddi ko‘ngilning hayrat maqomidagi xomushligiga mengzab, soqiydan 
yuziga boda suvidan gulob sepib uni hushiga keltirishini so‘raydi: 
Soqiy, yetubdur yana jismimg‘a tob, 
Yuzuma ur, boda suyidin gulob. 
To topibon hush takallum tuzay, 
So‘z chamani ichra navo ko‘rguzay (6/70). 
Bobdagi soqiy ilohiy ma’rifat ulashib solikni hayrat maqomiga ko‘taruvchi 
piri komildir. 
Ikkinchi hayratda ko‘ngul moddiyat olamidan farishtalar olamiga safar 
qiladi, yo‘ldagi manzillarda uchragan sham va mash’allarning Yaratuvchi yodiga 
mashg‘ul ekanidan hayratlanib, behushlik holatiga yetadi. Bob xotimasidagi ikki 
baytli soqiynomada shoir o‘z holatini ko‘ngilning holatiga tashbeh etayotgani 
yaqqol oydinlashadi: 
Soqiy, erur jismim aningdek zaif, 

---

35 
Kim nafasim chiqqali emas harif. 
Jomg‘a xud men qo‘ya olmon og‘iz, 
Paxta bila og‘zima oni tomiz (6/76). 
Shuningdek, bobda Navoiy ijodida soqiy obrazining yana bir talqini bo‘y 
ko‘rsatadi. YA’ni ko‘ngil farishtalar olamiga uchayotganda osmonda bir 
kumushbadan mahbubga ko‘zi tushadi. U mahbub bir vaqtning o‘zida ham 
mahbuba, ham musiqachi, ham ashula to‘quvchi, ham soqiy edi: 
Shohid o‘zi erdi, navosoz o‘zi, 
Soqiy o‘zi, zamzama pardoz o‘zi (6/72). 
Ushbu o‘rinda Sharq astronomiyasiga ko‘ra, ikkinchi osmon tasviri 
kelmoqda. Va bu yerdagi soqiy Sharqda shoir va san’atkorlarning homiysi Atorud 
(Merkuriy) sayyorasidir.
XX bobda kelgan uchinchi hayratdagi soqiynoma ham o‘ziga xos. U 
avvalgi boblardagi soqiynomalardan qo‘llanilish maqsadiga ko‘ra mutlaqo farq 
qiladi. Shungacha kelgan soqiynomalarda bunday bayt lirik kirish, lirik xotima 
vazifalarini bajargan bo‘lsa, bu bob yakunidagi soqiynomaning vazifasi mutlaqo 
o‘zgacha. Ikki baytli ushbu soqiynomaning dastlabki bayti baroati istehlol san’ati 
asosida qurilgan: 
Soqiy, olib kel qadahi xushguvor, 
Birga olib tortay ani xojavor (6/82). 
Bu san’atga ko‘ra, “kalom ibtidosi maqsudg‘a ishora qilmoq yo‘li bila 
maqsudg‘a munosib qilinur”. YA’ni “she’r, kitob, yoxud muayyan bobni asosiy 
maqsadga, keyingi mazmunga nozik ishora qilish bilan boshlash” baroati 
istihloldir. “Xojavor” so‘zi orqali keyingi, ya’ni XXI bobda Xoja Bahovuddin 
Naqshbandiy haqida so‘z yuritilishiga ishora qilinadi. Bu maqsad soqiynomaning 
ikkinchi baytida to‘la ochiqlanadi: 
To chekibon bir iki jomi shigarf, 
Xoja madihida suray necha harf (6/82). 
Navoiy ijodiga tayanib aytish mumkinki, baroati istehlol nafaqat bob 
boshida kelib uning mazmuniga, balki bob yakunida kelib keyingi bob mazmuniga 
ishora qilishi ham mumkin. Bu holat “Xamsa”ning boshqa dostonlarida ham 
kuzatiladi.
Qolaversa, yuqoridagi soqiynomada iyhom badiiy san’ati ham ko‘zga 
tashlanadi. Chunki Navoiy har uchala hayratning bir necha o‘rnida “ko‘ngil” so‘zi 
o‘rniga “xoja” so‘zini ishlatadi. Yuqoridagi baytlarda kelgan “xojavor”, “xoja” 
so‘zlari bir vaqtning o‘zida ham ko‘ngilga, ham Xoja Bahouddinga ishora qiladi. 

---

36 
Dostonning 37 bobida – “Basmala” bob, hamd, 4 ta munojot, 5 ta na’t, 
Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy, Bahovuddin Naqshband haqidagi boblar, so‘z va 
ko‘ngil ta’rifidagi boblar, shuningdek, 20 ta maqolatning 19 tasi hamda xotima 
qismda soqiy obrazi mutlaqo uchramaydi. Albatta, ushbu obrazning 37 bobda 
qo‘llanmasligi ma’lum sabablarga, 26 bobda qo‘llanilishi esa ma’lum bir poetik 
qonuniyatlarga ega. Bularni aniqlash uchun, avvalo, dostondagi har bir bobning 
mavzu doirasi, poetik xususiyatiga e’tibor qaratish lozim. Qolaversa, soqiy 
obrazining poetik vazifasi va maqsadini aniqlashda obrazning boblardagi 
joylashuv o‘rniga ham diqqat qaratish maqsadga muvofiq.
Ana shu jihatlar asosida tekshirilganda ma’lum bo‘ladiki, soqiynoma bayt, 
asosan, uchta hayrat va yigirma bitta hikoyatda keladi. Ushbu holatlarning deyarli 
barchasida soqiy bob so‘ngida murojaat uslubida, hayrat yoki hikoyatlarni 
xulosalash maqsadida qo‘llangan. Mazkur boblar, asosan, ramziy-majoziy 
ko‘rinishda bo‘lib, sof badiiy ijod jarayonining mahsuli. Dostonning kirish 
qismlari, ya’ni hamd, na’t, munojotlar, so‘z, ko‘ngil va salaflar ta’riflari, 
shuningdek, nazariy masalalar ko‘tarilgan maqolatlar esa ijodkorning falsafiy 
mushohadalari, obyektga to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabati bilan bog‘liq. Ushbu 
boblarda soqiy obrazining ishtirok etmaganini ayni sabablar bilan izohlash 
mumkin.