Qarshi davlat universiteti tarix fakulteti

Yangi mavzuni qisqacha bayoni: 
Istiqlol yillarida jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida tub islohotlar yuz berdi. Bu о‘zgarishlar 
iqtisodiy hayotimizni ham qamrab oldi. Respublikaning boy imkoniyatlari, geosiyosiy sharoitidan kelib 
chiqib, О‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat barpo etish jarayonidagi eng muhim vazifalaridan biri 
bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etish masalasi dastlabki kunlarning eng muhim 
vazifasi sifatida belgilandi.

---

233 
О‘tish davrida bozor iqtisodiyoti tushunchasi, unga о‘tish zarurati, bozor iqtisodiyotiga о‘tishning 
«О‘zbekiston yо‘li» kabi masalalarning tub mohiyatini anglash eng dolzarb masalalaridan biri edi.
Ma’lumki, hozirda rivojlangan mamlakatlar (AQSH, Yaponiya, Kanada, Buyuk Britaniya, 
Germaniya, Fransiya, Rossiya)ning deyarli barchasi bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan bо‘lib, shu asosda 
iqtisodiy taraqqiyotini belgilab kelmoqda. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish XX asrga xos bо‘lgan umumjahon 
voqelikdir. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish kishilarning xoxish – irodasi emas, balki obyektiv zaruratdir.
Bozor iqtisodiyoti deganda, tovar – pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, 
ya’ni bozor munosabatlari tamoyillari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor iqtisodiyoti azaldan 
mavjud. U bir necha ming yillardan beri rivojlanib, turli iqtisodiy – ijtimoiy tizimlar doirasida saqlanib 
keladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish – bu shunchaki maqsad emas, balki iqtisodda bozor munosabatlarini 
shakllantirish, jamiyatni yangilash yо‘lidir, ya’ni iqtisodiy faoliyat erkinligiga, mulchilikning xilma – 
xilligiga, narx erkinligiga, raqobat qurashiga, shaxsiy huquq va erkinliklarning qaror topishiga, daromadning 
cheklanmaganligiga erishish demakdir. Faqat bozor munosabatlari zamonidagina ishlab chiqarishni barqaror 
rivojlantirish, kо‘plab sifatli mahsulotlar yaratish, ularga bо‘lgan talabni qondirish, tejamli xо‘jalik yuritish, 
tо‘kinchilik yaratib, xalqning farovon turmushini ta’minlash, halol va samarali mehnatni qadrlash, adolat 
о‘rnatish mumkin. 
Bozor iqtisodiyoti — jamiyat taraqqayotini tezlashtiruvchi iqtisodiy aloqalar majmuidir. Tarixan, 
bozor iqtisodiyotiga о‘tish eng sо‘nggi navbatda «sotsialistik» mamlakatlar о‘tmoqda. Xalqaro tajribada 
bozor iqtisodiyotiga о‘tishning bir qancha modellari mavjud bо‘lib, ularni umumlashtirib, bozor 
iqtisodiyotiga о‘tishning uch turga yoki modelga bо‘lishimiz mumkin: 
1. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yо‘li. 
2. Mustamlakachilikdan ozod bо‘lib, mustaqil taraqqiyot yо‘liga kirib rivojlanayotgan Osiyo, Afrika, 
Lotin Amerikasi mamlakatlarining yо‘li. 
3. Mustaqil Davlatlar Xamdо‘stligi mamlakatlari, boshqacha aytganda, «sotsialistik» rivojlanish 
yо‘lidan borgan va hozirda bozor iqtisodiyoti yо‘lini tanlagan mamlakatlar yо‘li. 
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan О‘zbekistonda davlatlashtirilgan, о‘ta markazlashtirilgan 
va yagona bir markazdan boshqariluvchi iqtisodiyotdan — bozor iqtisodiyotiga о‘tish zarurligi quyidagi 
bosqichlarni amalga oshirishni taqozo etdi: 
1. Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning huquqiy asoslarini yaratish, ya’ni uni ta’minlovchi yuridik 
qonunlar tizimini yaratish. 
2. Bozor infratuzilmasini shakllantirish. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos aloqalarni о‘rnatishga 
kо‘mak beruvchi, ya’ni bozorga xizmat kо‘rsatuvchi sohalarni, tashkilot, korxona va muassasalarni yaratish. 
3. Mulkchilik va xо‘jalik yuritish usullarini privatizatsiyalash. 
4. Narx – navoni liberallashtirish, narxlarni erkin qо‘yib yuborish, narx ustidan davlat nazoratini 
minimal darajaga keltirish. 
Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning umumiyligi, masalan, xususiy mulkchilik, iqtisodiy jarayonlarni 
boshqarish va takomillashtirishda talab, taklif qoidalarining bir xil bо‘lishi bilan bir qatorda har bir 
mamlakatning о‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiquvchi yо‘li mavjuddir. Bunda uning xо‘jalik tuzilishi va 
shart – sharoitlari, joylashgan yeri, tabiati va iqlimi, milliy kelib chiqishi, rasm – ruso’mlari, an’ana va milliy 
harakteri hamda boshqa omillar sabab bо‘ladi.
Jahon tajribasi shuni kо‘rsatadiki, dunyodagi hamma mamlakatlar uchun maqbul bо‘lgan bir xil taraqqiyot 
yо‘li, bir xil andoza bо‘lishi mumkin emas. Hozirda bozor iqtisodiyotiga о‘tishning turli modellari mavjud 
bо‘lib, ular barcha mamlakatlarni bitta manzilga — erkin bozor iqtisodiyoti tizimiga olib keladi. Ammo, 
bozor munosabatlari shakllanishining sotsial – iqtisodiy, tarixiy, milliy va xalqaro sharoiti har xil bо‘lganligi 
tufayli, unga о‘tishning milliy xususiyatlari ham mavjud bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan biror mamlakatning 
taraqqiyot yо‘lini yoki taraqqiyot modelini borligicha qabul qilib bо‘lmaydi. Natijada о‘ziga xos yо‘lni 
tanlash muhim hisoblanadi.
Sobiq tuzumda amal qilgan va markazlashgan ma’muriy boshqarish tizimiga asoslangan iqtisodiyot 
о‘zining hayotiy emasligini, aholining о‘sib boruvchi ehtiyojlarini ta’minlay olmasligini aniq kо‘rsatdi. 
Natijada mustaqillik yillarida mamlakat taraqqiyoti uchun О‘zbekistonda bozor munosabatlariga о‘tishning 
о‘ziga xos yо‘lini ishlab chiqish va bu yо‘lda tub islohotlarni belgilash zarurati yuzaga keldi. 
О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini ishlab chiqishga Birinchi Prezident I.A. Karimov boshchilik qildi. 

---

234 
Islom Karimov о‘n ikkinchi chaqiriq О‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan 
tashqari 1992 yil 4 yanvardagi IX sessiyasida sо‘zlagan dasturiy nutqida hamda 1992 yil avgust oyida nashr 
etilgan «О‘zbekistonning о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li» asarida О‘zbekistonning taraqqiyot yо‘lini har 
tomonlama puxta belgilab berdi. 
О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li Islom Karimovning keyingi asarlari, ma’ruza va 
nutqlarida yangi ma’no – mazmun bilan tо‘ldirilib, aniqlashtirilib borildi. О‘zbekistonda ijtimoiy 
yо‘naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga о‘tish modeli Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi. Besh 
tamoyilini о‘z ichiga olgan bu modelning mazmuni va mohiyati Prezidentning 1993 yilda nashr etilgan 
«О‘zbekiston — bozor munosabatlariga о‘tishning о‘ziga xos yо‘li» nomli asarida asoslab berildi. Bu yо‘l 
xalqimiz tomonidan ham, xalqaro maydonda ham taraqqiyotning «о‘zbek modeli» deb qabul qilindi.О‘zbek 
modelini ishlab chiqishda, birinchidan, xalqaro tajriba asos qilib olindi. Ikkinchidan, xо‘jalik imkoniyatlari, 
shart – sharoitlari, eski tuzumdan meros bо‘lib qolgan muammolar hisobga olindi. 
Quyidagi keltirilgan jadval orqali besh tamoyilning mohiyatini kо‘rishimiz mumkin: 
Shunday qilib, О‘zbekistonning о‘ziga xos taraqqiyot yо‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab 
olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta о‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga 
oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan о‘tdi. Amaliy islohotlar jarayonida, xususan 
XXI asr arafasi va uning dastlabki yillarida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi, islohotlarni 
chuqurlashtirish va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizni jadallashtirish maqsadida bu tamoyillar 
Oliy Majlisning XIV sessiyasida (1999 yil 14 aprel) kuyidagi oltita ustuvor yо‘nalish bilan tо‘ldirildi: 
1. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. 
2. Jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish. 
3. Kadrlar masalasi. 
4. Xalq turmush darajasining izchil va barqaror о‘sishi, aholini yanada kuchli ijtimoiy himoya qilish. 
5. Iqtisodiyotda tarkibiy о‘zgarishlarni ta’minlash. 
6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, 
mamlakatimiz yaxlitligini ta’minlash. 
Ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti О‘zbekiston davlat suverenitetining iqtisodiy asosi bо‘lib qoldi. Bu 
yо‘lni shakllantirish uchun iqtisodiyotni tubdan isloh qilishga kirishildi. Avvalo, iqtisodiy islohotlarning 
qо‘yidagi strategik maqsadlari belgilab olindi:
 ijtimoiy yо‘naltirilgan bozor iqtisodini bosqichma – bosqich shakllantirish, milliy boyliklarning 
о‘sishini, kishilar turmushi va faoliyati uchun munosib sharoitni ta’minlaydigan kuchli va muntazam 
rivojlanib boruvchi iqtisodiy tizim yaratish;
 kо‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, kishining mulkdan begonalashuvini bartaraf etish, 
tashabbuskorlik va tadbirkorlikning har taraflama о‘sishi uchun asos bо‘ladigan xususiy mulkchilikning 
davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash; 
 korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xо‘jalik ishlariga davlatning 
tо‘g‘ridan – tо‘g‘ri aralashuvidan voz kechish, iqtisodni boshqaruvning ma’muriy – buyruqbozlik usullarini 
yо‘q qilish, iqtisodiy vositalar va rag‘batlantirishlarni keng qо‘llash; 
 moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan unumli foydalanishni, raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni 
ishlab chiqarish va jahon iqtisodiyot tizimiga kirib borishini ta’minlaydigan chuqur iqtisodiy о‘zgarishlarni 
amalga oshirish; 
 iqtisodiyotda chuqur tarkibiy о‘zgarishlar qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish;
 jahon iqtisodiy tizimiga qо‘shilib borish;
 kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish, ularning dunyoqarashini о‘zgartirish, har bir 
kishiga о‘z mehnatini qо‘llash sohalari va shakllarini о‘zi mustaqil belgilab olishi uchun imkoniyat yaratish. 
Strategik maqsadlar asosida iqtisodiy – islohotlarning asosiy va muhim tomonlari aniq belgilab 
olindi. Eng avvalo, birmuncha о‘tkir ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni yaqin vaqtlar ichida hal etishga 
yordam beradigan asosiy tarmoqlarni rivojlantirishga e’tibor qaratildi.