Qarshi davlat univyersiteti

1.3 Aholisi va mexnat resurslari
Qirg`izistonda 80 dan ortiq millat va elatlar istiqomat qilishadi. Jami aholisi 5.5 million kishi. Aholisining asosiy (70%) daryo vodiylari va Tog` etaklarida, hududining 15% ida yashashadi. Tog`lar bilan yaylovlarda doimiy yashaydigan aholi kam. Respublika aholisining 38 % i shaharlarda, 63% i esa qishloqlarda yashaydi. Aholisining milliy tarkibida qirІizlar ko’pchilikni tashkil -etadi. Jami aholining 60% ga yaqini qirgІzlardir. Bundan tashqari o’zbeklar (asosan, O’sh va Jalolobod viloyatlarida yashashadi), ruslar, ukrainlar (shimolida), tatarlar, qozoqlar, tojiklar, dungan va boshqalar yashashadi. So'nggi bir asr davomida uning aholisi 5 baravarga ko'paydi. Milliy tarkibiga ko'ra aholining 60 % dan ko'prog'i qirg'izlar, 1/5 qismi ruslar, 10 % dan ko'prog'i o'zbeklar hissasiga to'g'ri keladi.
Aholisining 70 foizidan ko'prog'i balandligi 1500 m gacha bo'lgan tog'oldi tekisliklari vn vodiylarda joylashgan. Aholining о`rtacha zichligi har 1 kv. km. ga 28 kishidir.Qirg’izistonda 4,5 million kishi yashaydi. Mamlakat aholisl son jihatidan dastlab tez, mustaqillik yillarida esa sekin o’smoqda. Masalan, bu yerda 1940 -yilda 1528 miig kishi yashagan bo’lsa, 1959 -yilda-2066 ming, 1970 -yilda-2934 ming, 1979 -yilda 3529 ming va 1989 -yilda esa 4291 ming kishiga yetdi. 1990-1995 yillarda esa mamlakat aholisi 435 ming kishidan 4451 ming kishiga yetdi, yani atigi 2,7 foizga ko’paydi. Mamlakatda aholi tabiiy osishidagi bu xil tebranish uning turmush sharoiti bilan bogliq jarayondir. Mamlakat aholisining dinamik osishi bilan uning zichligi ortib bormoqda. Aholi zichligi har bir kv.kmga 1913 -yilda 4 kishi, 1968 -yilda 14,3, 1989 -yilda 21,5 kishi. 1995 -yilda esa 22,7 kishini tashkil qildi.Qirgiz millatining etnik kelib chiqishi uzoq tarixga borib taqaladi. Chunki qirgiz xalqi Markaziy Osiyodagi eng qadimiy xalqlardan biridir. Qirgiziston hududida bundan taxminan 300 ming yil burun paleolit ibtidoiy tuzum davrida odamlarning yashaganligi arxeologik qidiruv natijalarida aniqlangan. Dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyatiga ega bolgan qirgiz xalqi Buyuk Kushan podsholigi hukmronligi davrida sholi, tariq, arpa, bugdoy ekish bilan hamda bogdorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik, zotdor yilqichilik bilan shugullangan. Orta asrda bu yerda turk kochmanchi qabilalari hukmronlik qilgan. X asrning ortalarida Sharqiy Turkiston va Semirechyada jumladan Qirgiziston hududida turklarning qudratli davlati Qoraxonidlar hukmronlik qiladi. Qoraxonidlar X asrnning oxiriga kelib Shosh Toshkent vohasi, Fargona vodiysi va Movarounnahrni ishgol qiladi. Ularning Qirigiziston hududidagi hukmronligi 200- yil davom qiladi. Shu davrda qirgiz xalqi kochmanchilikdan otroq xalqqa aylana boshlaydi, feodal munosabatlar shakllanadi, otroq dehqonchilik tayangan turmush tarzi qaror topadi, shaharlar soni kopayadi. Qoraxonidlar davrida Issiqkol boyidan yetishib chiqqan taniqli filolog va tarixchi Maxmud Qoshgariy “Divonlugot at-turk” nomli uch tomlik turk lugotini yozadi. Unda Turkiston xalqlarining qadim madaniyati, turli, urf-odati, tarixi talqin qilingan.
XII-XIII asrda mogullarning Turkistonga bostirib kirishi bilan bir tomondan tarixiy yodgorliklar, qadimiy shaharlar vayron qilindi, ikkinchi tomondan bu hududga sharqiy, janubiy-sharqiy davlatlardan turli qabila, el, elatlardan kochib kelish boshlandi. Jumladan, Mogullarning Qirgizistonga bostirib kirishi bilan Yenisey boyidagi qabilalar Tiyanshanga kelib ornashdi.Qirgiz xalqi— millatining shakllanishi juda murakkab kechgan. Uning tarkib topish tarixi taqdiri Markaziy Osiyo va Turkiston xalqlari tarixi bilan uzviydir.
XVII asrining ortasida Qirgizistonga oyrat jungor xonligi tajovuz qiladi. Ular Markaziy Osiyo, Turkiston yaylovzorlarini egallash maqsadida qirgiz xalqining qanchadan-qancha qonini tokadi. Biroq Turkiston xalqlari, qirgiz, ozbek, qozoq bir bolib oyrat xonligi bosqinchilariga qarshi kurashadi va ornatilgan Oyrat davlatini ornatadi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib qirgiz xalqining boshiga yana kulfat tushadi. Endi u Rossiya tazyiqiga duch keladi, 1855-yilda uning issiq kol hududi, 1864-yilda Chu vodiysi, 1876-yilda Qoqonxonligi qolida bo’lgan Janubiy Qirgiziston Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinadi. Natijada Qirgiziston hududining xushmanzara yerlariga ruslar daryodek oqib kela boshlaydi, otroq aholiga aylanadi. Shuningdek otgan asrning 70 va 80 yillarida Qirgizistonga Xitoydan manjur-sink feodallari zulmga bardosh berolmagan dunga va uygurlar kochib kelishadi. Qirgiziston 1917-1991- yillarda sobiq Sovet Ittfoqi tarkibida edi.
Qirgiziston kop millatli davlat. Qirgizlar mamlakat aholisining katta qismi teng yarmini tashkil qiladi. Bu yerda ruslar 24 foiz, ozbeklar 10,6, ukrainlar 6,6 tatar, qozoq, tojik, uygur va boshqa millat vakilari ham yashaydi. Mamlakat aholisi juda notekis joylashgan. Tog yon bagirlar daryo boylari va vodiylarida aholi juda zich, toglik zona Tyanshan viloyati hududida esa juda siyrak joylashgan.
Aholining toglik va tog oldi zonalarida farqli joylashishi Markaziy Osiyo davlatlariga xos qonuniyat. Bu qonuniyatning negizida togliq va tog oldi vodiy, tekislik va pasttekislik zonalarining xojalik nuqtai nazaridan ozlashtirilish darajasi yotadi. Togli zonada asosan yaylov chorvachiligi, tog oldi zonalarida intensiv dehqonchilikning amal qilishi aholining zichligini belgilab beruvchi omildir.
Qirgizistonda aholining katta qismi qishloqlarda yashaydi. Qishoq va shahar aholisining nisbati 62:38. Shuning uchun ham mamlakatda urbanizatsiya muammosi keskin emas. Aholining qishloqdan shaharga boladigan ichki migratsiyasi salbiy korstakichli. Masalan, shahar aholisi 1979 -yilda 39 foizga teng edi, u 1989 borib 38 foizga tushib qoldi.Aholining toglik va tog oldi zonalarida farqli joylashishi Markaziy Osiyo davlatlariga xos qonuniyat. Bu qonuniyatning negizida togliq va tog oldi vodiy, tekislik va pasttekislik zonalarining xojalik nuqtai nazaridan ozlashtirilish darajasi yotadi. Togli zonada asosan yaylov chorvachiligi, tog oldi zonalarida intensiv dehqonchilikning amal qilishi aholining zichligini belgilab beruvchi omildir.
Qirgizistonda aholining katta qismi qishloqlarda yashaydi. Qishoq va shahar aholisining nisbati 62:38. Shuning uchun ham mamlakatda urbanizatsiya muammosi keskin emas. Aholining qishloqdan shaharga boladigan ichki migratsiyasi salbiy korstakichli. Masalan, shahar aholisi 1979 -yilda 39 foizga teng edi, u 1989 borib 38 foizga tushib qoldi.