Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti begimov Obidjon Norboboyevich Issiqlik ta’minoti tizimida aktiv va passiv quyosh qurilmalarining samaradorligini asoslash
Download 5.12 Kb. Pdf ko'rish
|
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
|
0
desak, ular orasidagi bog‘lanish quyidagicha bo‘ladi: o m m Q K Q (1.1) Bunda, K — atmosferaning tiniqlik koeffitsiyenti deyiladi. m-quyosh nuri о‘tadigan atmosfera massasining soni. Ma’lumki, atmosfera massasining soni quyoshning gorizontal balandligiga bog‘liq, masalan, α= 0 bо‘lganda (quyosh gorizontda) m = 1 ga teng bо‘ladi. α= 30° bо‘lsa, m = 2, α = 90° (quyosh zenitda) bо‘lganda m= 35,4 va hokazoni tashkil etadi. Yer sirtining geografik kengligi, iqlimi, joylashishi va boshqalariga qarab 15 joylarda bulutli kunlar asosan to‘la bulutli kun, qisman bulutli kunga bo‘linadi. Geliotexnika nuqtai nazaridan, gelioqurilmalar u yoki bu joyda ochiq va yarim ochiq kunlarning soni 320 va undan ortiq bo‘lsa, juda yaxshi samara beradi. O‘rta Osiyo respublikalarida, jumladan, O‘zbekistonning janubiy rayonlarida shunday kunlar soni yiliga 315—330 ni tashkil etadi. Yoz oylarida gelioqurilmalarga salbiy ta’sir etadigan to‘rtinchi omil chang-to‘zonli shamoldir. Birinchidan, quyuq chang-to‘zon ko‘tarilganda quyosh energiyasining tiniq yuzalarga tushishi kamayadi, ikkinchidan, qurilmaning yuzasiga chang o‘tirib qoladi. Chang qatlami esa qurilma ichiga quyosh energiyasi o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Natijada qurilma xizmatchilarining ko‘p vaqti shishani tozalashga sarflanadi. Quyosh energiyasidan foydalanishda sodir bo‘ladigan qiyinchiliklardan beshinchisi, uning sutka davomida o‘zgarib turishidir, ya’ni gelioqurilmalar ichiga kun davomida quyosh energiyasi o‘tib tursada, kechga yaqin energiya o‘tishi to‘xtaydi. Yil va sutka davomida quyosh energiyasi o‘zgarishi bilan bog’liq bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etish yo‘llari asosan quyidagilar: a) kunduzi, quyosh energiyasining bir qismini ma’lum bir moslamalarda akkumulyatsiyalash va kechasi undan foydalanish, b) qurilmaning issiqlik yo‘qotishini kamaytirib uni minimum darajaga olib kelish [44]. Hozirgi kunlarda organik yoqilg‘i ashyolari (neft, benzin, kо‘mir, tabiiy gazdan) foydalanishning yana bir salbiy tomoni mavjud. Bunga benzin, kо‘mir va boshqalarni kо‘plab yoqish natijasida yer atmosferasi ifloslanadi. Atmosfera — yerning gazli qobig‘i bо‘lib, uning massasi 5,15∙10 15 tonnaga teng, asosiy qismini esa azot va kislorod tashkil etadi. Yer atmosferasida azon va karbonat angidrid gazi kam miqdorda bо‘lsa ham, ularning yer sirtidagi tirik organizmga ta’siri kuchli. Masalan, azon, karbonat angidrid gazi organizmga zararli ta’sir qiluvchi, quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarning katta qismini yutadi. Ikkinchi tomondan azon yer 16 sirtidan tarqalayotgan infraqizil nurlarni yutadi, natijada atmosfera yerni keskin sovib ketishiga yо‘l qо‘ymaydi, ya’ni atmosfera «parnik» effektini beradi. Havoning eng muhim tarkibiy qismi bо‘lgan kislorod inson hayotida muhim ahamiyatga ega. Odamda kislorod yetishmaganda nafas olishi, qon aylanishi tezlashib, yomon oqibatlarga olib keladi. Sayyoramizdagi о‘simliklar dunyosi yiliga 150 milliard tonna karbon gazini о‘zlashtirib, atmosferaga 25 milliard tonnadan ko’proq kislorod yetkazib beradi. Yashil о‘simliklar havo muhitini tozalovchi tabiiy qurilmadir. Ular havodagi changning tо‘rtdan uch qismini tutib qoladi hamda sulfit gazining uchdan ikki qismini yutadi. Inson hayoti davomida kislorod yutib, uning о‘rniga karbonat angidrid chiqaradi. О‘simlik esa, insonning aksi о‘laroq karbonat angidrid yutib, kislorod chiqaradi. Shuningdek, о‘simliklar mikroiqlim yaratishda ham katta rol о‘ynaydilar, chunki harorat atrof-muhitga nisbatan 15 foizga farq qiladi. Binobarin, biz yashil о‘simliklar haqida qayg‘urar ekanmiz, bir vaqtning о‘zida о‘zimiz yashaydigan joyning atmosferasining sifatini ham yaxshilaymiz. Atmosferaning ifloslanishi deganda havoning tarkibidagi kislorod, azon, karbonat angidrid gazi va boshqa zararli gazlarning zarrachalarini kо‘plab aralashuvini ham tushunamiz. Asosan toza havoni bulg‘anishining sabablaridan biri avtotransport hisoblanadi. Bundan bir necha yillar ilgarigi ma’lumotlarga kо‘ra, butun dunyodagi shaxsiy avtomobillarning soni 280 millionta bо‘lgan. Aniqlanishicha faqat 200 million avtomobil har yili atmosferaga 200 million tonna karbon oksidi va 20 million tonna azot oksidi chiqarib tashlaydi. Hozirgi kunda bularning miqdori yanada oshgan. Katta shaharlarda, masalan, Tokioda havoning kо‘chalarda ifloslanishi shu darajaga borib yetdiki, chorrahada turuvchi boshqaruvchilar oksigen maskasini kiyib turadigan bо‘ldilar, unda ham faqat ikki soatgina, ikki soatdan keyin esa о‘rin almashadilar. Avtomobilning ishlash paytida chiqadigan karbon 17 oksidi, karbonat angidrid gazi havoga nisbatan og‘irroq bо‘lgani uchun, ular doimo yer yuzasi yaqinida tо‘planadi. Karbon oksidi qondagi gemoglobinlarga qо‘shilib, ularning harakatiga tо‘sqinlik qiladi. Gaz tarkibidagi akrolen, formaldegid, tetraetil-surroshinlar ham kishi uchun organizmga zararlidir. Atmosfera xavosini ifloslanishining sabablaridan yana biri issiqlik elektrostansiyalari va qozon qurilmalaridir. Yoqilg‘i tо‘la yonganda chiqarib tashlanadigan zararli maxsulot — oltingugurt oksidi va kul hisoblanadi. Chala yonganda — karbon oksidi, karbonlar, qurum hosil bо‘ladi. Issiqlik elektrostansiyalaridan ham chiqarib tashlanadigan zararli moddalarning miqdori katta. Masalan, oyiga 51 ming tonna ko’mir sarflaydigan elektrostansiya qozonidan, har kuni 33 tonna oltingugurt angidridi chiqadi, qulay meteriologik sharoitda esa 50 tonna oltingugurt kislotaga aylanadi, shu bilan birga bu qurilmadan qо‘shimcha xar kuni 40—50 tonna kul chiqarib tashlanadi. Bu chiqarib tashlangan kul elektrostansiya atrofida 5 kilometr radius bо‘yicha tarqaladi. Uylarni isitish tizimidan ham kо‘plab zararli moddalar chiqarib tashlanadi, shuni aytish kifoyaki, uning yonishdan qolgan qoldiqlarida 30 foizdan ortiq zararli modda bо‘ladi. Atmosfera havosiga tarqalgan zararli moddalarning kishi organizmiga ta’siri bо‘yicha bir nechta misol keltirish mumkin. 1948 yilda AQSH ning Donora shtatida qum aralash chang yerga tushib, natijada 14 mingli aholidan 5910 kishi kasallanib, 20 kishi halok bо‘ldi. Yapon olimlarining aniqlashicha havoda sernistiy gaz kо‘p bо‘lgan joylarda, odamlar bronxial astma bilan ko’proq kasallanadilar. Yonishdan qolgan maxsulotlarni yer yuzasiga yaqinlashtirmaslik uchun truba (quvur)larni juda baland qilib (250—320 m) joylashtiradilar. Shunday qilib yuqorida aytilganlardan organik yoqilg‘ilarni tejab sarflash va yonishdan hosil bо‘ladigan zararli gazlarni, zarrachalarni ushlab qolish muammosiga alohida e’tibor berish kerak. [37] |
