Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

,
2
brII
ntI
Q
Q
Q
+
=
; 
II -hisobiy qism uchun: 

---

66
II
l
ntII
brII
Q
Q
Q
+
=
,
3
brIII
ntII
Q
Q
Q
+
=
; 
III -hisobiy qism uchun: 
III
l
ntIII
brIII
Q
Q
Q
+
=
,
5
4
ntIII
Q
Q
Q
+
=
. 
Sug‘orish tarmog‘ining hisobiy suv sarfi qiymatlari qishloq xo‘jaligi 
ekinlarining sug‘orish rejimi va suv manbasining sug‘orishlik qobiliyatidan 
aniqlanadi.
Har bir hisobiy qismni hisoblashda ularning hisobiy suv sarflarini farqlash qabul 
qilingan (12-rasm). 
Normal brutto hisobiy suv sarfi
– asosiy hisobiy suv sarfi hisoblanib, u orqali 
kanal ko‘ndalang kesim yuzasi o‘lchamlari va hisobiy qismdagi suvning tezligi 
gidravlik hisob orqali aniqlanadi (
b
, 
h
yoki 
d
, 
v
): 
,
Q
Q
Q
l
n
nt
n
br
n
+
=
m
3
/s
yoki
,
Q
Q
n
nt
n
br
n
η
=
m
3
/s; 
,
q
k
Q
max
br
nt
n
⋅
⋅
=
ω
ω
m
3
/s; 
,
q
q
q
q
n
n
2
2
1
1
max
∑
⋅
+
+
⋅
+
⋅
=
ω
ω
ω
ω
K
l/s·ga, 
bu yerda 
i
q
-har bir gidromodul rayonning gidromodul ordinata qiymati, l/s·ga; 
i
ω
-gidromodul 
rayonlarga mos keladigan maydonlar, ga.
12-rasm. Kanalning ko‘ndalang kesimi 

---

67
Minimal brutto suv sarfi
– tekshiruvchi suv sarfi hisoblanib, agar bu suv sarfi 
sug‘orish tarmog‘idan oqqanda undagi suv sath yer sathiga nisbatan past bo‘lsa, unda 
hisobiy qismda suv sathini ko‘tarish uchun suv to‘sish inshootlarining o‘rni 
belgilanadi: 
,
Q
Q
Q
l
min
nt
min
br
min
+
=
m
3
/s
yoki
,
Q
Q
min
nt
min
br
min
η
=
m
3
/s; 
,
q
Q
min
nt
nt
min
⋅
=
ω
m
3
/s; 
,
q
4
,
0
q
max
min
⋅
=
l/s·ga.
Tezlashtirilgan suv sarfi
– bu suv sarfi normal brutto suv sarfidan katta bo‘lib, bu 
bo‘yicha kanal dambasining belgisi aniqlanadi: 
,
Q
k
Q
br
n
for
for
⋅
=
m
3
/s, 
bu yerda: 
for
k
-tezlashtirish koeffitsienti, (
20
,
1
05
,
1
k
for
−
=
). 
Bu suv sarfi: a) qurg‘oqchilik davrlari yoki yillarida; b) avariya holatlarida; d) 
kelajakda sug‘orish maydonlarini kengaytirish holatlarida namoyon bo‘ladi. 
Har bir hisobiy qismning boshidagi suv sarfi - brutto suv sarfi, oxiridagisi - netto 
suv sarfi hisoblanib, ularning nisbati hisobiy qismning FIK deb yuritiladi: 
br
nt
c
Q
Q
=
η
Agar sug‘orish tizimini bosh kanal, xo‘jaliklararo tarmoq, xo‘jalik tarmog‘i, 
xo‘jalik ichki tarmoq, shohariq va muvaqqat ariqlardan tarkib topishini hisobga 
oladigan bo‘lsak, ularning har birining FIK: 
;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q
ХИТ
br
ХИТ
nt
ХИТ
ХТ
br
ХТ
nt
ХТ
ХАТ
br
ХАТ
nt
ХАТ
БК
br
БК
nt
БК
=
=
=
=
η
η
η
η
МА
br
МА
nt
МА
ША
br
ША
nt
ША
Q
Q

;
Q
Q
=
=
η
η
formulalardan aniqlanadi. 

---

68
Sug‘orish tizimining FIK quyidagicha bo‘ladi: 
МА
ША
ХИТ
ХТ
ХАТ
БК
η
η
η
η
η
η
η
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
. 
 
5.4. Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligi va unga qarshi kurash tadbirlari 
Sug‘orish tarmoqlari orqali suv manbasidan sug‘orish dalasigacha «Q » suv 
sarfini yetkazib berish jarayonida, tizimda ma’lum bir suv isrofgarchiligi kuzatiladi, 
ya’ni tizimning bosh qismidagi suv 
up
Q
ma’lum bir L  masofadan keyindagi 
inf
Q
suv sarfiga nisbatan katta bo‘ladi. 
Bu isrof 
l
Q
, uning tahliliga asosan (13-rasm), quyidagilardan tashkil topadi: 
,
Q
Q
Q
Q
Т
E
f
l
+
+
=
m
3
/s, 
bu yerda 
f
Q
-o‘zan tubiga sizilib yo‘qolgan suv miqdori, m
3
/s; 
E
Q
-suv yuzasidan havoga 
bug‘langan suv miqdori, m
3
/s; 
Т
Q
-texnik sabablarga ko‘ra yo‘qolgan suv miqdori m
3
/s.
Amaliyotda aniqlanilishicha, suv isrofining turlari bo‘yicha taqsimoti 
quyidagicha: 
Umumiy suv isrofidan: sizilishga - 90-95%; bug‘lanishga - 2-4%; texnik 
sabablarga ko‘ra - 3-6% suv yo‘qotiladi. 
Agar 
l
Q
ni 100% deb qarasak, unda uning sug‘orish tarmoqlaridagi taqribiy 
taqsimotini 100=95+2+3 deb belgilash mumkin. 
13-rasm. Kanalda suvning isrof bo‘lishi sxemasi 

---

69
Bundan, 
f
l
Q
Q =
deb qabul qilish mumkin bo‘ladi. 
Shu bilan bir qatorda, suv omborlaridan isrof bo‘ladigan suv miqdorida 
%
20
Q
E
=
gacha borishini, texnik avariyalarda 
)%
20
15
(
Q
Т
−
=
gacha borishini 
yoddan chiqarmaslik kerak. 
Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligi qiymati hozirgi kunda respublikamiz 
sug‘orish tizimlarida suv manbasidan sug‘orish uchun olinadigan suvning 50% ga 
yaqinini tashkil etmoqda. 
Sizilishga bo‘lgan suv isrof qiymati kanal o‘zani tuprog‘ining suv 
o‘tkazuvchanligi, kanalning uzunligi va undagi suv sarflari miqdoriga bog‘liq bo‘lib, 
uning miqdori sug‘orish tarmog‘ining ish rejimiga, kanal tubining holatiga, ish 
mavsumiga, tabiiy shart-sharoitlarga bog‘liqdir. 
Tuproq o‘zanli sug‘orish tarmoqlarida, sizilishga bo‘lgan suv isrofi kanalning 
dastlabki ish davrida (qurilishdan keyingi) katta qiymatga ega bo‘ladi. Keyinchalik 
kanal tubi va yon devorlarining shibbalanishi hamda loyqa cho‘kishi natijasida, bu 
qiymat keskin kamayadi. Bu holat yarim qazma va yarim to‘kma hamda qazma 
kanallar uchun o‘rinlidir. 
Agar kanal to‘liq to‘kmada o‘tgan bo‘lsa, teskari holat namoyon bo‘ladi. 
Ba’zida, kanallarda suv isrof bo‘lishining keskin ortishi ularda ildiz poyali 
o‘simliklarning o‘sishi yoxud yer kovlovchi jonivorlar hosil qilgan teshiklar sababli 
ham vujudga keladi. Kanal o‘zani loyqalardan tozalanganda suv isrofi ortadi, so‘ngra 
loyqa cho‘kishi bilan yana kamayadi. Yilning issiq davrida isrof miqdori ortib kuz va 
qishda bu qiymat kamayadi. 
Kanal bir xil rejimda ishlaganda suv isrofi nisbatan kam bo‘ladi. Kanal ish 
rejimining tez-tez o‘zgarib turishi va ayniqsa, kanalda suv sarfining kam bo‘lishi, suv 
isrofi qiymatining nisbatan ko‘payishiga sabab bo‘ladi. 
Tizimning FIK qiymati faqat unda yo‘qolgan mutlaq suv isrofgarchilik 
qiymatigagina bog‘liq bo‘lib qolmasdan, balki uning nisbiy suv isrofgarchilik 
qiymatlariga ham bog‘liqdir. Shuning uchun suv isrofgarchiligiga qarshi kurashishda 

---

70
tadbirlar belgilash chog‘ida tizimning FIK va undagi qismlar bo‘yicha yil davomidagi 
mutlaq suv isrof qiymatini ham aniq bilishni taqozo etadi. 
Hisobiy qismdagi suv isrofining mutlaq qiymati quyidagicha hisoblanadi: 
,
Q
Q
Q
inf
up
l
−
=
m
3
/s. 
Suv isrofgarchiligining (1 km uzunlik uchun) solishtirma mutlaq qiymati 
quyidagicha ifodalanadi: 
,
L
Q
Q
l
spl
=
m
3
/s · km. 
Suv isrofgarchiligining (1 km uzunlik uchun) nisbiy qiymati quyidagicha 
ifodalanadi: 
,
100
Q
Q
nt
spl
⋅
=
σ
%/km. 
Sug‘orish tarmog‘idagi suv isrofi, avvalo, suv manbasining sug‘orishlik 
qobiliyatini kamaytiradi, sug‘orish tarmog‘i ko‘ndalang kesimi o‘lchamlarining katta 
bo‘lishiga olib keladi, sug‘orish maydonlari gidrogeologik shart-sharoitlarining 
yomon tomonga o‘zgarishiga, maydonlarining botqoqlanishi va sho‘rlanishiga sabab 
bo‘ladi. 
Suv isrofgarchiligi qiymati sug‘orish tarmog‘ining ish rejimi (doimiy va 
vaqtinchalik ishlashi, suv sathlarining o‘zgarishi), tuproq va gidrogeologik 
sharoitlarga ko‘ra turlicha bo‘ladi.
Ba’zi holatlarda 
const
Q
l
=
(doimiy) – erkin sizib o‘tish, ba’zi hollarda 
const
Q
l
≠
(o‘zgaruvchan) – tiralgan sizib o‘tish va to‘yingan tuproqqa yoki 
to‘yinmagan tuproqqa sizib o‘tish holatlari uchraydi. Bundan ko‘rinib turibdiki, suv 
isrofgarchiligini aniqlash juda mushkul ishlardan biridir. 
Hozirda sug‘orish tarmoqlarining FIK qiymatini oshirishda texnikaviy va eks-
pluatatsion chora-tadbirlar qo‘llanilmoqda.
Bu tadbirlar asosan, ularni qurish jarayonida, aksariyat hollarda esa ulardan 
foydalanish jarayonida amalga oshiriladi.

---

71