Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

 
5.2. Suv birlik maydondagi va sug‘orish massividagi sug‘orish tarmoqlari 
Sug‘orish tarmoqlarining ishini unumli tashkil etish uchun uning rejada 
joylashishi, tabiiy-iqlimiy, tashkiliy, xo‘jalik shart-sharoitlari bilan muvofiqlashtirish 
kerak. Sug‘orish tarmoqlarini rejada joylashtirishda har bir holat uchun alohida 
yondashish prinsipi qo‘llaniladi. 
XT suvni BK yoki XAT dan olib, XIT ga uzatadi. BK ning rejada joylashishi suv 
manbasining turi, uning sug‘orish maydoniga nisbatan joylashishi va joyning 
geomorfologik shart-sharoitlariga bog‘liqdir. Bu sharoitlar bosh kanalning uzunligini, 
uning nishablik qiymati, sug‘orish maydoniga nisbatan balandligini va boshqa 
shartlarni belgilaydi. 
Sug‘orish maydonlari geomorfologik tiplar bo‘yicha tog‘li, tog‘oldi, vodiy, tekis 
va delta tipidagi relyeflarga farqlanadi. 
Tog‘li yerlarning nishabligi
i
=0,01 va bundan ham qiya bo‘ladi. 
Bunday yerlar ko‘p katta bo‘lmaydi va bir tomonlama sug‘oriladi.
Tog‘oldi tekisliklarining nishabligi i
=0,01-0,005 oralig‘ida bo‘lib, bu 
ko‘rinishdagi yer relyef tiplari ikki qismga: yuqori va quyi qismlarga bo‘linishi 
mumkin. Yuqori qismda nishablik ancha katta bo‘lib, suv manbai – yirik va kichik 
daryolarning suvlari tog‘dan olib chiqish konuslari orqali oqib keladi. Quyi qismda 
esa nishablik yuqori qismga nisbatan ancha kichik bo‘lib, suv manbai sifatida 

---

64
vodiydan oqayotgan daryoning yuqori qismi xizmat qiladi. Tog‘oldi tekisliklarning 
yuqori qismida BK nishablik bo‘yicha yoki nishablikka o‘tkir burchak ostida 
loyihalashtiriladi. Quyi qismida esa BK eng kichik mumkin bo‘lgan nishablik bilan, 
dastlab, daryo yoqalab, so‘ngra, vodiyga qarab, daryodan borgan sari uzoqlashtirilgan 
holatda loyihalashtiriladi. 
Vodiy tipidagi yerlarning nishabligi 
i
=0,0001-0,005 oralig‘ida bo‘lib, daryo 
oqimining o‘rta qismida uchraydi. Yerning umumiy nishabligi daryo oqimiga deyarli 
parallel bo‘ladi. Daryo ancha yoyilib oqadi. Cho‘l daryo sohilidan ancha balandda 
turadi. 
Bu sharoitlarda BK gorizontlarga nisbatan o‘tkir burchak tashkil qilgan holatda 
loyihalashtiriladi. Kanallarning nishabligi qancha kichik bo‘lsa, uning suv 
tarqatmaydigan (salt) qismining uzunligi shuncha qisqa bo‘ladi, lekin ko‘ndalang 
kesim yuzasi ortadi va kanal o‘zanini loyqa bosishi kuchayadi. 
Tekis relyef
 – ko‘pincha, daryo vodiylarining etagida uchraydi. Uning nishabligi 
0,001 dan oshmaydi. Bunday yerlarda BK ning boshi daryoga nisbatan kichik 
burchak hosil qilib loyihalashtiriladi. BK yer belgililari eng baland joylardan 
o‘tkaziladi. Bu kanallardan yerlar ikki tomonlama sug‘orilib, kanalning salt qismi 
juda qisqa bo‘ladi. 
Delta tipidagi relyef