Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

O‘t ekish tadbirlari. Eroziyaga moyil va eroziyaga uchragan yerlarda o‘tlarni 
saqlab qolish yoki ularni o‘stirish bu maydon tuprog‘ini himoyalash tadbiri 
hisoblanadi. Aksariyat hollarda, bunday maydonlarda chorva mollarni boqishni 
ta’qiqlash ushbu maydonlarning tabiiy holda o‘t bilan to‘liq qoplanishiga olib keladi. 
Tabiiy o‘tlarning o‘sishini yaxshilash uchun esa, bu maydonlar frezerlanadi. 
Tabiiy o‘tlari juda siyrak va qariyb yo‘q maydonlarda tuproq jar yoqalab 
yoppasiga 30 m kenglikda, yoki polosalab 10-20 m kenglikda tayyorlanadi va o‘t 
urug‘lari sepiladi. Bu maydonlarda fitomelioratsiyani qo‘llash ekiladigan o‘t turini 
to‘g‘ri tanlash va ularni parvarishlashda to‘g‘ri texnologiyani qo‘llash kerak bo‘ladi. 
Odatda haydov yerlari ularning turi va ulardan foydalanish jadalligi bo‘yicha 3 
ta texnologik guruhlarga farqlanadi: 
1-guruh yerlarining nishabligi 3
0
gacha bo‘lgan haydov maydonlari bo‘lib, 
ularda barcha haydov ekinlarini yetishtirish mumkin. 

---

171
2-guruh yerlariga nishabligi 3-7
0
gacha bo‘lgan yonbag‘ir maydonlar kiradi. Bu 
yerlarda tuproqni himoya qiladigan boshoqli va o‘t ekinlari ekilishi kerak. 
3-guruh yerlariga nishabligi 7
0
dan katta bo‘lgan yonbag‘ir maydonlar kirib, 
ularda qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirish maqsadga muvofiq emas. Bu yerlar 
ko‘p yillik o‘tlar bilan qoplanishi kerak. 
1-guruhga mansub tuproqlarda qishloq xo‘jaligi ekinlari jadallashgan 
texnologiyalar sharoitida yetishtirilsa, 2- va 3-guruh tuproqlarida qishloq xo‘jaligi 
ekinlarini yetishtirishda tuproqni ag‘darmasdan ishlov berish, ya’ni tuproqni 
himoyalash texnologiyalari orqali (chuqur yumshatish, mulchlash, tirqishli ishlov 
berish) amalga oshirilishi kerak. 
3. O‘rmon meliorativ tadbirlar.
O‘rmon meliorativ tadbirlar tuproqning suv-
fizik xossalarini yaxshilashga va suvning tuproqqa shimilish darajasini oshirib, oqova 
suvlarning miqdorini kamaytirishga qaratilgandir. O‘rmon daraxtlari ostidagi dasht 
tuproqlari soatiga 150-400 mm gacha bo‘lgan suvni shimishi mumkin. Eroziyaga 
qarshi har bir gektar hosil qilingan daraxt maydoni 1700 m
3
yer usti suvlarini sizot 
suvlariga aylantira oladi. 
Suv oqimini rostlovchi himoya o‘rmon polosalari suv oqimini boshqarish 
maqsadida yonbag‘irning gorizontallari bo‘ylab joylashtiriladi. Yer nishabligi 1,5-
2,0
0
gacha bo‘lgan maydonlarda ularning orasi 400 m, yer nishabligi 5
0
dan yuqori 
maydonlarda 200 m gacha, 12
0
dan yuqori nishablikdagi yerlarda esa 100-150 m qilib 
hosil qilinadi. Himoya polosalarining tarkibida butalarning ko‘proq bo‘lishi va 
ularning qator oralig‘i 1 m, qator ichidagi joylashuvi 0,3-0,5 m bo‘lishi juda yaxshi 
natija beradi. 
Himoya polosalarining birinchi qatori (suv oqimini rostlash uchun) butalardan 
iborat bo‘lishi shart. Uning orqasidan (shamoldan himoyalash uchun) 3-4 qator 
baland bo‘yli daraxtlar ekiladi. Himoya polosalari quyisida balandligi 0,5 m bo‘lgan 
suv yig‘uvchi himoya tuproq devorlari (uyumlari) hosil qilinadi. Suv oqimini 
rostlovchi himoya o‘rmon polosalari 7-15 m kenglikda to‘rsimon (elvizakli) qilib 
ekiladi. Bu yerlarda tuproqqa ishlov berishning majburiy sharti tuproqni yer 
gorizontallari bo‘yicha baland tomonga qaratib ag‘darish hisoblanadi. 

---

172
Balkalar va jarliklar yoqalab hosil qilinadigan o‘rmon polosalari va daraxtlar 
ularning yonbag‘irlari va tubida tuproq gruntni mustahkamlash, mikroiqlimni 
yaxshilash, tuproqni qo‘shimcha namlantirish maqsadida hosil qilinadi. Ular jarlik 
qirg‘og‘idan 3-5 m masofada, 12-21 m kenglikda, qatorlar oralig‘i 2,5-3,0 m va 
daraxtlar oralig‘i 0,5-1,5 m qilib, shamol o‘tmaydigan yoki to‘rsimon konstruksiyada 
joylashtiriladi. 
Tog‘li sharoitda tuproqlarni suv eroziyasidan himoyalash maqsadida hosil 
qilinadigan daraxt ko‘chatlari, kamdan-kam holatlarda urug‘dan ekiladi. Buning 
uchun yonbag‘ir tuproqlariga yer nishabligi 6
0
gacha bo‘lganda yoppasiga, 6-12
0
bo‘lganda polosalar bo‘yicha, 12-40
0
bo‘lganda esa, qazma-to‘kma terrasalar 
ko‘rinishida ishlov beriladi. Tuproqqa yoppasiga va polosalar bo‘yicha ishlov 
berilganda, ishlov yer gorizontali bo‘yicha 20-60 sm chuqurlikda amalga oshiriladi. 
Ishlov berish maydonining kengligi yonbag‘ir qiyaligi qiymati ortishi bilan kamayib 
boradi, ishlov beriladigan maydon umumiy maydonning 50%i dan ko‘p bo‘lmasligi 
kerak. 
Suv eroziyasining oldini olish va unga qarshi kurashda o‘rmon meliorativ 
tadbirlar muhim omil hisoblanadi. Chunki eroziya vujudga kelayotgan yerlarga 
zudlik bilan daraxtlar ekish yaxshi natija beradi. Eroziya tarqalgan joylarga 
ihotazorlar, suv va namni tartibga soluvchi o‘rmonzorlar, yo‘llar, kanallar, jar-soylar 
yoqalarida o‘rmonzorlar tashkil etish kerak. 
Qishloq xo‘jaligi ekinlari ekiladigan zona atrofida ihotazorlar tashkil qilish 
tuproq tarkibidagi namni uzoq vaqt saqlashni va shamol kuchini pasaytirishni 
ta’minlaydi.
4. Gidrotexnik tadbirlar suv eroziyasining ta’sirini zudlik bilan bartaraf etish 
uchun amalga oshiriladi. Ular tashkiliy-xo‘jalik, agrotexnik va o‘rmon meliorativ 
tadbirlari bilan birgalikda olib boriladi. Ularning vazifasi suv oqimini boshqarish 
(to‘xtatish yoki xavfsiz tomonga yo‘naltirish) hisoblanadi. Ular suv havzalari, himoya 
tuproq devorlari va dambalari, tutash inshootlar, suv to‘sgichlar kabi gidrotexnik 
inshootlar yordamida amalga oshiriladi. 

---

173
Gidrotexnik tadbirlar suv eroziyasining oldini olishda muhim bo‘lib, ularga 
qirg‘og‘ini yuvadigan daryo yoqalarida qirg‘oqni mustahkamlovchi tadbirlar, suv 
qirg‘oqdan toshadigan hollarda qirg‘oqni himoya qiluvchi damba va ko‘tarmalar; jarli 
yerlarda esa suv ushlagich ko‘tarmalar; jarga suv oqimini tushirmaydigan ariqlar; 
suvda tez yuviladigan yumshoq, yengil tuproqli joylarda ariq o‘rniga temir beton nov 
kanallar; jarlarda va soylarda suv oqimini ushlab qoluvchi to‘g‘onlar; selga qarshi 
kurashish uchun hovuz va suv omborlari; tog‘ yonbag‘irlarining yog‘inlardan, 
jalalardan vujudga keladigan suv eroziyasiga uchramasligi uchun zinapoyasimon 
ariqlar tashkil etish, sug‘orish dalalarida ilmiy asoslangan sug‘orish texnikasi 
elementlari ko‘rsatkichlariga rioya qilish, sharoitga qarab sug‘orish egatlarida 
zigzagsimon suv oqimini qo‘llash (Xamidov M.X., TIMI) va boshqalar kiradi.