Qiyosiy tilshunoslik

2.2 Arab tilida aniqlovchi va aniqlanmish munosabatlari
Arab tilida sifat ham, ot so`z turkumiga tegishli ba’zi so`zlar ham aniqlovchi bo`lib keladi. Arab tilida aniqlovchi “na’t” yani “sifat” deyiladi. U – aniqlanmishni yanada ravshanlashtirish yoki ma’lum turga xoslash uchun kelgan ismdir. U ikki xil bo`ladi:
Haqiqiy sifat;
Sababiy sifat.
Gapning sub'ektlari, predikatlar va ba'zi boshqa a'zolari rolini bajarib, sof sifat ma'nosini asta-sekin yo'qotib, sifatdoshlar kabi otlarning ma'nolarini ifodalashi, ya'ni asoslanishi mumkin. Masalan: أمين – sodiq, ishonchli, bundan tashqari kotib, qo‘riqchi, boshqaruvchi ma’nolarida ham qo‘llanadi.


Haqiqiy sifat
Haqiqiy sifat – aniqlanmishning aynan o`zidagi sifatni ifodalaydi. Misol
uchun, رأيت الطالب المجتهد – tirishqoq talabani ko`rdim, المثمرة ﺔﻘﻳﺪﺤﻟﺍ ﺖﻠﺧﺩ - serhosil
bog’ga kirdim kabi.
Sababiy sifat
Sababiy sifat – aniqlanmishga tegishli narsadagi sifatni ifodalaydi. Misol
uchun, ﺎﻬﻠﻜﺷ ﻦﺴﺤﻟﺍ ﺔﻘﻳﺪﺤﻟﺍ ﺖﻠﺧﺩ - shakli chiroyli bog’ga kirdim,ﻪﻬﺟﻭ ﻦﺴﺤﻟﺍ ﺐﻟﺎﻄﻟﺍ ﺖﻳﺃﺭ - chiroyli yuzli talabani ko`rdim kabi. Bunda, ﻦﺴﺤﻟﺍ sifati o`zidan oldingi ﺐﻟﺎﻄﻟﺍ va
ﺔﻘﻳﺪﺤﻟﺍ so`zlarini emas, balki o`zidan keyin kelayotgan ﻪﺟﻭ va ﻞﻜﺷ so`zlarini
sifatlamoqda. ﻪﺟﻭ so`zi ﺐﻟﺎﻄﻟﺍ so`ziga, ﻞﻜﺷ so`zi ﺔﻘﻳﺪﺤﻟﺍ so`ziga tegishli. Sababiy
sifatning sifatlanmish qismida hokim so`zga qaytuvchi zohiriy zamir – olmosh
bo`lishi kerak. ﺎﻬﻠﻜﺷ va وجهه kabi.
Quyida moslashish qoidalari va holatlarini ko`rib chiqamiz:
Moslashish avvalo jinsda bo`lishi kerak. Bilamizki arab tilida jins katgoriyasi
mavjud va bu kategoriya bo`yicha ikkita - muzakkar (erkak) va muannas (ayol)
jinslari mavjud. Aniqlanmish qaysi jinsda bo`lishiga qarab sifatni ham xuddi shu
jinsga moslab keltirish kerak. Misol uchun, بيت جديد - yangi uy,
- مدينة جميلة chiroyli shahar
باب قديم - eski eshik kabi. َبيت va ٌباب so`zlarida hech qanday muannaslik
belgisi yo`q va ular majoziy muannas ham emas.⁶ Shuning uchun ularni sifatlab
kelayotgan ﺪﻳِ ﺪَ ﺟ va ٌ ﻢﻳِ ﺪَﻗ sifatlari muzakkar jinsda keltirildi. Agar ular ﺔﻌﻣﺎﺟva
ﺔﻠﺠﻣkabi muannas jinsdagi so`zlarni sifatlab kelsa, ular ham muannas jinsga
o`zgartiriladi: جامعة جديدةva قديمة ﺔﻠﺠﻣkabi. مدينةso`zida muannaslik belgisi ﺓ borligi
uchun u muannas so`z va uning sifati ham muannas jinsa keltirildi:
مدينة جميلة -chiroyli shahar kabi. Ammo, ٌ يد - qo`l so`zida maunnaslik belgilari bo`lmasa ham, “insonning juft a’zolari muannas jinsda bo`ladi” degan qoidaga muvofiq, uni sifatlamoqchi bo`lsak muannas jinsdagi sifat keltiramiz: ﺓﺮﻴﺼﻗ ﺪَﻳ - kalta qo`l kabi. ﺓﺰﻤﺣ so`zida muannaslik belgisi bo`lsa ham, u “lafziy muannas” va erkak kishining ismi bo`lgani uchun uning sifati muzakkar jinsda bo`ladi: حمزة العاقل -aqlli Hamza kabi. ﻢﻳﺮﻣ va ﺐﻨﻳﺯ kabi muannaslik belgisi bo`lmagan ayol kishilar ismini sifatlaganimizda ularni muannas jinsdagi sifatlar bilan sifatlaymiz: الجميلة ﺐﻨﻳﺯ -chiroyli Zaynab, ﺔﻠﻗﺎﻌﻟﺍ ﻢﻳﺮﻣ - aqlli Maryam kabi. Bu qoidalar haqiqiy sifatga tegishli.
Sababiy sifat bo`lsa, muzakkar va muannaslikda o`zidan keying so`zga ergashadi. ﺎﻬﻠﻜﺷ ﺎﻨﺴﺣ ﺔﻘﻳﺪﺣ ﺖﻠﺧﺩ – manzarasi go`zal bog’ga kirdim misolini olib qarasak. Bu gapda ﺔﻘﻳﺪﺣ so`zi aniqlanmish bo`lsada, undan keyin kelgan sifat so`z – ﺎﻨﺴﺣ jinsda unga emas, ozidan keyin kelgan so`zga ergashadi. ﺔﻘﻳﺪﺣ so`zi muannas bo`lsada, sifat so`z – ﺎﻨﺴﺣ muzakkarda. Chunki sababiy sifat muzakkar va muannaslikda o`zidan keying so`zga ergashadi. Bu sifatdan keyin kelgan so`z ﻞﻜﺷ muzakkar jinsaga tegishli. Shu sabab sifat so`z – ﺎﻨﺴﺣ ham muzakkar jinsda turibdi.
اء الرجل الكثير مالهﺟ – puli ko`p odam keldi. Misolda aniqlanmish ham, sifat ham
muzakkar jinsda turibdi. Lekin, sifat so`z – ﺮﻴﺜﻜﻟﺍ ning muzakkar jinsda turishiga
ﻞﺟﺮﻟﺍ so`zining ta’siri yo`q. Sababiy sifat, muzakkar va muannaslikda o`zidan
keying so`zga ergashadi degan qoida muvofiq, ﺮﻴﺜﻜﻟﺍ ning muzakkar jinsda
bo`lishining sababi undan keying so`z – ﻝﺎﻣ ning muzakkar jinsda turganligidir.
ﻪﻤﻠﻋ ﺪﻴﺠﻟﺍ ﺔﺒﻟﺎﻄﻟﺍ – bilimi kuchli talaba qiz birikmasida, ﺔﺒﻟﺎﻄﻟﺍ so`zi muannas
jinsda turgan bo`lishiga qaramay sifat muzakkar jinsda turibdi. Chunki, u sifatlab
kelayotga so`z – ﻢﻠﻋ muzakkar jinsga tegishli.
فعول ، ﻞﻴﻌﻓ vaznidagi sifatlar sifatlanmish bilan quyidagicha moslashadi:
ﻝﻮﻌَﻓ vaznidagi sifat aniq daraja ma’nosida kelganda, sifat har ikkala jins uchun
bir xil bo`ladi:
ﺏﻭﺬﻛ ﻞﺟﺭ - doim yolg’on gapiruvchi erkak;
ﺏﻭﺬﻛ ﺓﺃﺮﻣﺇ - doim yolg’on gapiruvchi ayol kabi.
b) passiv ma’noda kelganda sifatlanmish bilan jinsda moslashadi.
ﻝﻮﺳﺭ - elchi erkak;
ﺔﻟﻮﺳﺭ - elchi ayol kabi.
v) فعيل vaznidagi sifat passiv ma’noda kelganda har ikkala jins uchun bir xil
ko`rinishda bo`ladi:
ﻞﻴﺘﻗ ﻞﺟﺭ - o`dirilgan erkak;
ﻞﻴﺘﻗ ﺓﺃﺮﻣﺇ - O`ldirilgan ayol kabi.
Aktiv ma’noda kelganda esa, sifatlanmish bilan jinsda moslashadi:
ﺔﺤﻴﻄﻧ ﺓﺮﻘﺑ - suzong’ich sigir;
ﺢﻴﻄﻧ ﺭﻮﺛ - suzong’ich ho`kiz kabi.
Passiv ma’noda kelganda har ikkala jins uchun bir xil bo`ladi:
ﺢﻴﻄﻧ ﺭﻮﺛ - suzilgan ho`kiz;
ﺢﻴﻄﻧ ﺓﺮﻘﺑ - suzilgan sigir kabi.
Moslashish sonda ham bo`lishi kerak. Bunda, moslashish ma’lum
xususiyatlarga ega bo`ladi. Aniqlanmish ot odamni bildirganda, uni sifatlab kelayotgan so`z u bilan birlik,
ikkilik va ko`plik sonda moslashadi
فلاح عاقل - aqlli dehqon;
فلاحان عاقلان - ikkita aqlli dehqon;
ُ فلاحون عقلاء - aqlli dehqonlar;
طالبة مجتهدة - tirishqoq talaba qiz;
ﻥﺎﺗَ ﺪِﻬَﺘْ ﺠُﻣ ﻥﺎﺘﺒﻟﺎﻁ - ikkita tirishqoq talaba qiz;
طالبات مجتهدات - tirishqoq talaba qizlar kabi.
Aniqlanmish ot odamdan boshqa narsa bo`lsa, uni sifatlab kelgan so`z, birlik
va ikkilikda moslashadi:
قلم قديم - eski qalam;
قلمان قديمان - ikkita eski qalam kabi.
Aniqlanmish ot odamdan boshqa narsa bo`lib, ko`plikda bo`lsa, muannas yoki muzakkarligidan qat’iy nazar, sifati birlik muannas jins shaklida bo`ladi<sup>7</sup>:
قلم قديم - eski qalam اقلام قديمة - eski qalamlar
ﺓﺪﻳِ ﺪَ ﺟ ﺔﻌﻣﺎﺟ - yangi institut جديدة ﺕﺎﻌﻣﺎﺟ - yangi institutlar kabi.
Aniqlovchi ko`rsatish olmoshi bilan ham ifodalanishi mumkin. Bunda ko`ratish olmoshi ko`rsatilayotgan shaxs yoki narsa jinsiga va soniga moslashadi. Yuqoridagi qoidaga muvofiq aqlsiz narsalarning ko`pligi uchun birlik, muannas jinsdagi ko`rsatish olmoshlari keltiriladi:
bu talaba → هذا طالب
o`sha talabalar → اولئك الطلاب
bu o`qituvchi → هذا معلم
bu o`qituvchilar →هؤلاء معلمون
bu qalam → هذا قلم
bu qalamlar → هذه اقلام
bu institut → ةﻌﻣﺎﺠ هذه
– bu institutlar kabi.
Moslashish kelishikda ham bo`lishi kerak. Ya’ni sifatlanmish ot qasi kelishikda turgan bo`ls, aniqlovchi ham xuddi shu kelishida turadi.<sup>8</sup> Bilamiz, arab tilida uchta kelishik bor: raf’ – bosh kelishik, nasb – tushum kelishigi, jar – qaratqich kelishigi.
Bu kelishiklarning ifodalanishi qo`shimcha bilan emas, harakat belgisi ya’ni qisqa tovush va harflar yordamida ifodalanadi: الكتابُ َالكتاب الكتابِ va ٌ طالب ﻥﻮﺒﻟﺎﻄ طالبان , kabi.
Moslashgan aniqlovchi kelishik borasida o`zidan oldingi otga tobe’ bo`ladi – ism raf’, nasb va jar holatlaridan qaysi birida kelishiga qarab aniqlovchi ham shu holatda bo`ladi.
Moslashish haqiqiy sifatda ham, sababiy sifatda ham bo`ladi:
جاء الولد الكسلان – dangasa talaba keldi;
ﺓﺪﻳﺪﺟ ﺔﻌﻣﺎﺠﻟﺍ ﻲﻟﺇ ﺖﺒﻫﺫ – yangi institutga bordim.
Yuqorida uch kelishikda kelgan haqiqiy sifatga misol keltirildi. Gap so`ngida kelgan sifatlarning barchasi mustaqil kelishik holatiga ega emas. Ular o`zidan oldin kelgan sifatlanmish otning kelishigiga qarab o`zgaradi.
جاء المعلم علمه كثير – ilmi ko`p o`qituvchi keldi;
ﻪﻟﺎﻣ ﺮﻴﺜﻜﻟﺍ ﻞﺟﺮﻟﺍ ﺖﻳﺃﺭ – puli ko`p odamni ko`rdim.
Sababiy sifatga keltirilgan bu misollardagi ﺮﻴﺜﻜﻟ ﺮﻴﺜﻜﻟﺍ so`zlari o`zidan keyin
kelayotgan, ﻪﻤﻠﻋva ﻝﺎﻣkabi so`zlarni sifatlab kelayotgan bo`lsada, kelishikda o`zidan oldingi ﻢﻠﻌﻤﻟﺍ, ﻞﺟﺮﻟﺍ so`zlariga ergashadi. Shuning uchun ham u sababiy sifat deb nomlangan.
Moslashish holatda ham bo`lishi kerak. Arab tilida ism holatiga qarab noaniq
va aniq holatdagi ismlarga bo`linadi. Noaniq holatdagi ism – “nakira” deyiladi, aniq holatdagi ism – “ma’rifa” deyiladi.
Nakira – muayyan, aniq bir narsani anglatmay, umumiy ma’no ifodalagan
ismdir. Inson, qalam kabi.
Ma’rifa – muayyan, ma’lum bir narsani ifodalagan ismdir. Ma’rifa yetti turli
bo`ladi:
atoqli ot;
zamir – kishilik olmoshlari;
ismi ishora – ko`rsatish olmoshlari;
ismi mavsula – nisbiy olmoshlar;
ﻝﺍ li ismlar
yuqoridagilarning biriga muzof – qaralmish bo`lgan ism;
munodo – undalma.
Aniqlanmish ot noaniq holatda kelsa, aniqlovchi ham noaniq holatda – ﻝﺍ siz
bo`lishi kerak:<sup>9</sup>
جاء طالب ظريف – ziyrak talaba keldi;
ﻊﺘﻤﻣ ﺏﺎﺘﻛ ﺍﺬﻫ – bu qiziqarli kitobdir;
في الكتاب الممتع اقوال مفيدة – qiziqarli kitobda foydali so`zlar bor.