Qo‘qon universiteti Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 3-kurs talabasi

ADABIYOTLAR TAHLILI
Maktabgacha ta'limning zamonaviy tushunchalarini yo'naltirish bolaning shaxsiga bo'lgan yondashuvning o'zgarishini o'z ichiga oladi. Ushbu yondashuvlarda eng keng tarqalgan narsa qoniqishga qaratilgan o'sib borayotgan shaxsning har tomonlama rivojlanishiga bo'lgan ehtiyojlaridir. Olimlar bolaning shaxsini uning yaratilishiga bo'lgan ehtiyoji nuqtai nazaridan ko'rib chiqib, shu ma'noda, unda faoliyat birinchi o'ringa qo'yilgan bo’lib, bolaning konversiyaga bo'lgan ehtiyoji eng to'liq namoyon bo'ladi. Bunday faoliyat-bu o'yindir, V.L. Suxomlinskiy shunday deb yozgan edi: "o'yin bolalar uchun dunyoni ochib beradi, ijodiy qobiliyatlarni ochib beradi shaxslar. O'yin-bu bolaning ruhiy dunyosiga kiradigan ulkan yorqin oyna, dunyo haqidagi g'oyalar va tushunchalarning hayotiy oqimi. O'yin-bu qiziqish va qiziqishning nurini yoritadigan uchqun. O'yin-bolalar birinchi marta ishtirok etadigan mustaqil faoliyat tengdoshlar bilan muloqot qilish. Ularni yagona maqsad, unga birgalikdagi sa'y-harakatlar birlashtiradi. Bolalar o'yinni o'zlari tanlaydilar uni tashkil qiladilar.
Maktabgacha bolalik-qisqa, ammo muhim shakllanish davri. Bu yillarda bola dastlabki bilimlarga ega bo'ladi, atrofdagi hayot, u o'ziga xos munosabatni shakllantira boshlaydi, unda odamlar mehnat qilish, to'g'ri xulq-atvor ko'nikmalari va odatlarini rivojlantiradilar, belgilar paydo bo'ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyati-bu ruhiy va jismoniy kuchlar rivojlanadigan o'yin, o’yinda uning diqqatini, xotirasini, tasavvurini, intizomini, chaqqonligini ortadi. Bundan tashqari, o'yin maktabgacha yoshdagi o'ziga xos xususiyat, ijtimoiy tajribani o'zlashtirish usuli. O'yin barcha tomonlarni tashkil qiladi, bolaning shaxsiyati, uning ruhiyatida sezilarli o'zgarishlar mavjud bo’lib, rivojlanishning yangi, yuqori bosqichiga o'tishni tayyorlaydi. Mashhur psixolog L.S. Vygotskiy yozishicha, rivojlanish bu o'yinning ulkan ta'lim imkoniyatlarini ochib beradi, psixologlar maktabgacha tarbiyachining etakchi faoliyati deb hisoblashadi. Bolalik dunyosi-bu o'yin dunyosidir.¹⁵⁷
Bolaning o'yinlari his-tuyg'ularga juda boy, ko'pincha hayotda u hali mavjud emas. A.N. Leontievning fikricha, o'yin genezis¹⁵⁸ining tubida uning kelib chiqishi hissiyotlarga ega asoslari yotadi. Bolalar o'yinlarini o'rganish bu fikrning to'g'riligini tasdiqlaydi.¹⁵⁹
Bugungi kunda maktabgacha ta’lim tizimida bolalarni o’qitish va ta’lim - tarbiya berishda o’yin texnologiyalaridan samarali foydalanish eng aktual masalalarifdan biriga aylandi desak adashmagan bo’lamiz. Oʻyin bu - maktabgacha yoshdagi bolalar ijtimoiy hayotining muhim va yetakchi shakli sanaladi. Unda bolalar oʻz xohishiga koʻra birlashadi, mustaqil harakatlanadi, oʻz gʻoya va istaklarini amalga oshiradi, dunyoni anglaydi. Mustaqil oʻyin faoliyati bolaning jismoniy va ruhiy rivojlanishi, axloqiy - irodaviy fazilatlarining shakllanishi, ijodiy qirralarining ochilishiga zamin yaratadi.
Zamonaviy jamiyat taraqqiyoti pedagogik innovatsiyalar tajribasini, psixologik - pedagogik tadqiqotlar natijalarini umumlashtirish va tizimlashtirishni talab qiladi. Shu bilan birga, olib borilgan tahlil, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrovini ta’minlash, maktabgacha ta’lim tashkilotlarini zamonaviy o’quv-metodik materiallar va badiiy adabiyotlar bilan to’ldirish, sohaga malakali pedagog va boshqaruv kadrlarini jalb qilish masalalarini hal yetish zarurligini ko’rsatmoqda.
Shu asnoda o’yin maktabgacha yoshdagi bola shaxsini, uning axloqiy va irodaviy sifatlarini shakllantirishning samarali vositasi hisoblanadi, o’yinda dunyoga ta’sir ko’rsatish zaruriyati amalga oshadi. Bola ruhiyatida sezilarli o’zgarishlar yuz berishiga olib keladi. Mashxur pedagog A.S. Makarenko bolalar o’yinlarining rolini ta’riflab, bola hayotida o’yinni xuddi kattalarning ish faoliyati, xizmatining ahamiyati bilan tenglashtiradi. Bola o’yinda qandaybo’lsa, ishda ham ko’p jixatdan u shunday buladi deb hisoblaydi. Shuning uchun bulajak arbobning tarbiyasi ko’p tomondan o’yin orqali amalga oshiriladi. Ushbu tadqiqot uchun foydalanilgan asosiy ma’lumotlar, O’yinlarni Venn digrammasi orqali taxlili bo’lib, olimmlarning fikrlaricha, Y. A. Komenskiy, K.D. Ushinskiy, A.S. Makarenko, F. Lestgaflarning g’oyalari hozirgi zamon bolalar o’yinlari nazariyasi uchun ham ahamiyatlidir. «Bolalar o’yini ko’p asrlik tarixga ega» – deb yozgan edi K.D. Ushinskiy, - insonning o’zi tomonidan ishlab chiqilgan qudratli tarbiyaviy vosita va shuning uchun ham unda inson tabiatining haqiqiy ehtiyoji ifodalangan».¹⁶⁰
Yan Amos Komenskiy o’yinni bola faoliyatining, uning tabiati va mayllariga to’g’ri keladigan zarur shakli deb hisoblardi. Uning fikricha o’yin – bolaning barcha qobiliyat ko’rinishlari rivojlanadigan jiddiy aqliy faoliyatdir, o’yinda borliq, dunyo haqidagi tasavvurlar doirasi kengayadi va boyidi, nutq rivojlanadi.
Bola o’yin davomida tengqurlari bilan do’stlashadi. Y.A. Komenskiy o’yinga quvnoq bolalik va bolani uyg’un rivojlanish sharti sifatida qarar ekan, kattalarga bolalar o’yinlariga e`tiborli munosabatda bo’lishni, ularga oqilona rahbarlik qilishni masalahat bergan edi. F. Lestgaft bolalar o’z o’yinlarida tevarak-atrofdan olgan tasurotlarini aks ettiradilar, deydi. Bunday faoliyat bolaning rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Shunday qilib o’yinning ijtimoiy voqea ekanligini, o’yinda tevarak-atrofdagi borliq aks ettirilishini ilg’or olim va pedagoglar o’zlarining kuzatish va ilmiy tadqiqotlari orqali isbotlab berdilar. Ushbu muammoni hal qilish yo'llaridan biri bolalar bilan o'quv ishlarini tashkil etishning texnologik yondashuvidir.
O'yinni o'rganishga katta qiziqish XIX asrning ikkinchi yarmida paydo bo'ldi, yosh avlodni tarbiyalash dolzarb masala bo'lgan davrda, o'yin shaxsni takomillashtirishning yangi faol vositasi sifatida taniqli rus o'qituvchilari, psixologlari va shifokorlarining e'tiborini tortdi. Shunday qilib, N.G. Chernishevskiy va N. A. Dobrolyubov jismoniy tarbiya bo'yicha ilg'or qarashlari va o'yin haqidagi alohida bayonotlari bilan o'yin nazariyasiga qimmatli hissa qo'shdi. O'yinlar ular axloqiy, jismoniy va aqliy tarbiyaning samarali vositalaridan biri sifatida qaraldi. Rossiyaning eng taniqli vakili pedagog K.D. Ushinskiy o'yinlarni ta'lim vositasi deb hisobladi. O'yin qisman insonning o'ziga xos ijodidir va u izsiz o'tmaydi, lekin ma'lum darajada yordam beradi, uning shaxsiyatini shakllantiriradi.¹⁶¹