Qo‘qon universiteti xabarnomasi kokand university herald s on maxsus maqolalar volume special issues

 
www.herald.uz
 
42
qilish imkonini beradi va shu bilan birga ularning shaxsiy ifodasi, 
ijodi uchun moslashuvchanlikni ta'minlaydi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘ynoqi ijodini badiiy 
ijod deb hisoblash ham mumkin, ular dizayn va turli xil faoliyatni 
qadrlash yoki ular bilan shug'ullanishga qodir. San'at, dizayn va 
fanga qiziqish paydo bo‘lgan davrda bolalarning har tomonlama 
rivojlanishi va shaxsiyatini qo‘llab-quvvatlaydigan turli xil ijodiy 
faoliyat amaliyotlari bo‘lishi mumkin.
Shunga mos ravishda, bolalar maktabgacha ta'lim 
jarayonida qandaydir tarzda ijodiy faoliyatga duch kelishadi. 
Shunga qaramay, ular dizayn masalalari uchun professional 
tarzda tuzilgan emas. Keyinchalik, ular odatda san'at yoki dizayn 
bakalavriat dasturini boshlamaguncha ijodkorlik kam yoki 
cheklangan an'anaviy ta'lim turini davom ettiradilar.
Biroq, talabalar juda boshqacha fikrlash tarziga 
moslashishi qiyin. Shu sababli, tadqiqotning ushbu qismi 
tadqiqot doirasidagi respondentlarning dizayndagi talabalari 
maktabgacha ta'limga ega bo‘lganligini, maktabgacha va 
bakalavriat akademik hayoti o‘rtasidagi ijodiy faoliyat niyatini va 
natijada talabalarning asosiy dizayn masalalari bo‘yicha 
ishlashini aniqlashga harakat qildi. Shunday qilib, bolalar 
bog'chasidan bakalavriat dasturigacha bo‘lgan uzluksiz ijodiy 
faoliyatning dizayn ta'limiga ta'sirini ko‘rib chiqishni tavsiya 
qilamiz. 
Qobiliyatlarni 
shakllantirish 
haqida 
gapirganda, 
bolalarning ijodiy qobiliyatlarini qaysi yoshda rivojlantirish 
kerakligi masalasiga to‘xtalib o‘tish kerak. Psixologlar turli xil 
atamalarni ishlatishadi. Ijodiy qobiliyatlarni juda erta yoshdan 
boshlab rivojlantirish kerak, degan faraz mavjud. Bu gipoteza 
fiziologiyada o‘z tasdig'ini topadi. Bolaning miyasi, ayniqsa tez 
o‘sadi va hayotining birinchi yillarida "pishadi". Bu kamolot, ya'ni 
miya hujayralari sonining o‘sishi va ular orasidagi anatomik 
bog'lanishlar mavjud tuzilmalar ishining xilma-xilligi va 
intensivligiga hamda yangilarining shakllanishiga atrof-muhit 
tomonidan qanchalik rag'batlantirilishiga bog'liq. Bu "pishish" 
davri tashqi sharoitlarga nisbatan eng yuqori sezuvchanlik va 
plastika, rivojlanish uchun eng yuqori va eng keng imkoniyatlar 
davri hisoblanadi.
Bu inson qobiliyatlari rivojlanishining boshlanishi uchun 
qulay davr. Sharoitlar qanchalik qulay bo‘lsa, optimallikka 
qanchalik yaqin bo‘lsa rivojlanish shunchalik muvaffaqiyatli 
boshlanadi. Agar miyaning yetukligi va uning faoliyatining 
boshlanishi vaqtiga to‘g'ri kelsa va sharoitlar qulay bo‘lsa, unda 
rivojlanish osonlik bilan - mumkin bo‘lgan eng yuqori tezlashuv 
bilan davom etadi. Rivojlanish o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga 
chiqishi mumkin va bola qobiliyatli, iste'dodli va yorqin bo‘ladi.
Psixologik nuqtai nazardan maktabgacha yoshdagi 
bolalik ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay davr 
hisoblanadi, chunki bu yoshda bolalar o‘ta izlanuvchan, ularda 
atrofdagi dunyoni o‘rganishga intilish kata bo‘ladi. Ota-onalar va 
o‘qituvchilar qiziquvchanlikni rag'batlantirish, ularga bilim 
berish, turli tadbirlarga jalb qilish orqali bolalar tajribasini 
kengaytirishga hissa qo‘shadilar. Tajriba va bilimlarni to‘plash 
kelajakdagi ijodiy faoliyat uchun zaruriy shartdir. Bundan 
tashqari, maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashlari katta 
yoshdagi bolalarnikiga qaraganda ancha erkindir. U hali 
stereotiplar tomonidan "ezilgan" emas. Maktabgacha yoshdagi 
bolalik ham ijodiy tasavvurni rivojlantirish uchun sezgir davr 
hisoblanadi. 
Har bir insonning o‘ziga xosligi ko‘p jihatdan uning 
qobiliyatlarini belgilaydi. Qobiliyatlar erta bolalikdan shakllana 
boshlaydi va hayot davomida rivojlanadi. Mashhur bolalar 
psixologi O.M. Dyachenkoning yozishicha, qobiliyat inson uchun 
doimiy ahamiyatga ega, ular uning turli faoliyatdagi 
muvaffaqiyatini ta'minlaydi va kerakli bilim, ko‘nikma va 
malakalarni tezda egallashga yordam beradi. Bu qobiliyatlarni 
rivojlantirishning yuqori darajasi bolaga deyarli har qanday yangi 
vazifani tezda hal qilish, uning shartlarini aniq ko‘rish, 
munosabatlarni tushunishning muhim jihatlarini ajratib 
ko‘rsatish, qayta qurish shartlari orqali yechimlarni topish, yangi 
ijodiy mahsulotlar uchun g'oyalar yaratish, o‘z fikrini ifoda etish 
imkonini beradi.
Qobiliyatlarning noyob birikmasi va rivojlanish darajasi 
ikki omil bilan belgilanadi: moyillik va atrof-muhit ta'siri.
Moyillik – tug'ilish paytida tabiat tomonidan berilgan 
tananing anatomik va fiziologik xususiyatlari. Bu erda irsiyat 
muhim rol o‘ynaydi.
Atrof-muhit – bu kengroq tushuncha. U biz yashayotgan 
barcha sharoitlarni o‘z ichiga oladi: madaniyat, jamiyat, 
ekologiya, ta'lim, oila va boshqalar.
Turli yo‘nalishdagi olimlar, psixologlar, o‘qituvchilar, 
sotsiologlar va boshqalar bolaning qobiliyatini rivojlantirishni 
belgilab beruvchi asosiy ekologik omillardan biri bu oila 
ekanligini e’tirof etadilar. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy qobiliyatlarini 
shakllantirish uchun psixologik-pedagogik faoliyat shakllari va 
usullari. Hozirgi vaqtda maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy 
salohiyatini maksimal darajada oshirish, ularni rivojlantirish 
uchun yangi samarali texnologiyalarni izlash davom etmoqda.
Har yili aqliy faoliyatga qo‘yiladigan talablar ortib boradi, 
mashg'ulot muddati uzayadi, o‘zlashtirilgan bilimlar hajmi 
oshadi, lekin mashg'ulot vaqtini cheksiz ko‘paytirish mumkin 
emas. Qarama-qarshilik yuzaga keladi: aqliy faoliyatga 
qo‘yiladigan talablar doimiy ravishda o‘sib bormoqda va olingan 
bilimlarni o‘zlashtirish va ulardan foydalanish, ular asosida yangi 
narsalarni yaratish qobiliyati ancha past darajada qolmoqda.
Avvalgidek, an'anaviy ta'lim, asosan, tayyor haqiqatlarni 
o‘zlashtirish uchun reproduktiv faoliyatdan foydalanishga 
asoslanadi va tadqiqot izlanishlari pedagogik jarayonning 
yordamchi didaktik tuzilmasi bo‘lib qoladi. Bunday axborot-
reseptiv tayyorgarlik natijasida bola kashfiyotchi xatti-
harakatlarning asosiy xususiyatini – qidiruv faolligini yo‘qotadi. 
Va bu ajablanarli emas: bunday ta'lim "taqlid qilish", "takrorlash" 
va "itoatkorlik"ka asoslangan.
Natijada qiziqish, fikrlash va shuning uchun yaratish 
qobiliyati yo‘qoladi. Bolaning mustaqil ravishda yangi 
ma'lumotlarni izlash qobiliyati an'anaviy ravishda pedagogikada 
bolalar xatti-harakatlarining eng muhim xususiyati sifatida 
qaraladi. Izlanish xulq-atvori bolaning dunyoni idrok etishining 
asosiy manbalaridan biri bo‘lib, kashfiyotchi o‘rganish bolaning 
atrof-muhitni mustaqil o‘rganishga bo‘lgan tabiiy istagiga 
asoslanadi.
Tadqiqot ta'limining asosiy maqsadi – madaniyatning har 
qanday sohasida faoliyatning yangi usullarini mustaqil va ijodiy 
o‘zlashtirish (va qayta qurish) qobiliyatini shakllantirish. 
Qiyinchilik va qarama-qarshiliklarni osonlik bilan yengish 
qobiliyati ijodiy fikrlashning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri 
bo‘lib, u o‘zining fundamental yangiligi va yondashuvning o‘ziga 
xosligi bilan ajralib turadi. Ta'lim faoliyatini tadqiqot o‘qitish 
usullariga asoslangan holda qurishga urinishlar qadim 
zamonlardan beri amalga oshirilgan, ammo bu ularning 
amaliyotda keng qo‘llanilishiga olib kelmadi.
Muammo shundaki, bolalar ijodiyotini rivojlantirish 
mavzusi nazariy jihatdan ko‘plab mualliflar tomonidan ochib 
berilgan, 
ammo 
muammoning 
maktabgacha 
ta'lim 
muassasasida ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish kabi jihati 
yetarlicha o‘rganilmagan. Maktabgacha pedagogikada tasavvur 
va bolalar ijodiyotini rivojlantirish bo‘yicha yetarli miqdordagi 
nazariy ishlanmalar mavjud. Biroq, maktabgacha ta'lim 
mutaxassislari amaliyotida ushbu muammolarni hal qilish yo‘llari 
ilmiy, uslubiy va amaliy ishlanmalar orasida yetarli darajada 
ifodalanmagan.
Ko‘pincha o‘qituvchilar ijodiy rivojlanishni amalga oshirish 
texnologiyasini yetarli darajada bilmasliklari va ijodiy vazifalarni 
boshqa darajadagi vazifalardan ajrata olmasliklari sababli 
muammolarga duch kelishadi. Bu barcha istak va sa'y-
harakatlarga qaramay, ushbu jarayonning samaradorligi past 
bo‘lishiga 
olib 
keladi. 
Binobarin, 
pedagog 
kadrlarni 
maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy rivojlanishini amalga 
oshirish texnologiyalariga o‘rgatish zarurati tug‘iladi. Nazariy va 
amaliyotda 
bolaning 
ijodiy 
qobiliyatini 
shakllantirish 

---