Qora qalpoq indd

Ańlatıw. Tildegi qaysı jaqqa – qayaqqa, qaysı jerde – 
qayerde sıyaqlı ráwishlerdiń eki túri de jazıwda qollanıla 
beredi.
§59. Idiomalıq hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń sıńarları 
bir-birinen bólek jazıladı: qoyan júrek, dáw júrek, at ústi, kóz 
ushında, kóz saldı, qol urdı, kózdi ashıp jumǵansha, demniń 
arasında, iyt ólgen jerde hám t.b.
§60. Hár, hesh, bir, gey, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq 
sózler menen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár adam, 
hesh nárse, bir nárse, bir kisi, gey kúnleri, hámme waqıt, qaysı 
(qay) kúni hám t.b.
§61. Geypara elden elge, awıldan awılǵa, tabıstan tabısqa, 
jıldan jılǵa, órden ıqqa, ózinen ózi, birinen biri, biri birinen 
sıyaqlı seplik formalı sózler hám aytsa aytsın, kelse kelsin, 
ishse ishsin, jese jesin, islese islesin sıyaqlı qospa feyillerdiń 
sıńarları bólek jazıladı.
DEFIS ARQALÍ JAZÍLÍW
§62. Jıynaqlawshı máni bildiriwshi atlıqlardıń juplasıwınan 
jasalǵan qospa sózler defis arqalı jazıladı: er-turman, qasıq-
tabaq, bala-shaǵa, azıq-awqat, qatıq-sút, aǵa-ini, kempir-
ǵarrı, ata-ana, qız-kelinshek, qurt-qumırsqa, qoy-eshki, nárse-
qara, qarashay-balqar, buryat-mongol hám t.b.
§63. Ayqınlawısh – ayqınlanıwshı mánisinde juplasıp 
kelgen qospa atlıqlar: vagon-úy, general-mayor, premyer-
ministr, vice-prezident, lyotshik-kosmonavt hám t.b.
§64. Mánileri birgelikli eki sózdiń juplasıwındaǵı 
atlıq, kelbetlik hám ráwishler: úgit-násiyat, tálim-tárbiya, 
til-ádebiyat, fizika-matematika, kilovatt-saat, ózbekshe-
qaraqalpaqsha hám t.b.
§65. Belgili bir aralıq yamasa keńisliktegi baǵıt-baǵdar, 
orın mánilerinde qollanılatuǵın qospa atlıqlardıń sıńarlarınıń 
arası defis penen jazıladı: Qońırat-Beynew (temir jolı), Nókis-
Shımbay (asfalt jolı), Volga-Don (kanalı), Tashkent-Nókis 
(hawa jolı) hám t.b.
§66. Sıńarları sinonimlik qatnastaǵı jup sózler: kúsh-quwat, 
ar-namıs, aman-saw, qayǵı-hásiret, saw-salamat, uwayım-
qayǵı, hal-jaǵday, urıs-keyis, saz-sáwbet hám t.b.
§67. Óz ara antonimlik qatnastaǵı jup sózler: jaqsı-jaman, 
azlı-kópli, úlken-kishi, alıs-beris, erteli-kesh, kún-túni, uyqılı-
oyaw, uzınlı-qısqalı hám t.b.
§68. Bir yamasa eki sıńarı da óz aldına mánige iye bolmaǵan 
jup sózler: emin-erkin, aǵıl-tegil, mázi-mayram, sam-saz, tum-
tus, lám-mim, shay-pay, nan-pan, suw-puw, malpaq-salpaq, 
olpı-solpı hám t.b.
§69. Juplasıp kelgen shamalıq hám toplaw sanlıqlar: bir-
eki, bes-altı, on-on bes, ekewlep-úshewlep, qırq-eliw, tórt-
besten hám t.b.
§70. Morfologiyalıq forması birdey eki feyildiń 
juplasıwınan jasalǵan qospa feyiller defis arqalı jazıladı: 
ayttı-qoydı, isledi-tasladı, ketti-qaldı, jazdı-aldı, ishtim-
qoydım, isleymen-taslayman, aytasań-qoyasań, ushadı-
ketedi hám t.b.
§71. Tákirarlanıp kelgen jup sózlerdiń sıńarlarınıń arasına 
tómendegi jaǵdaylarda defis qoyılıp jazıladı:
1) sıńarları birdey, ataw formadaǵı tákirarlanıp kelgen 

---

422
423
sózler: taw-taw, úyin-úyin, topar-topar, shoq-shoq, qap-qap, 
sóyley-sóyley, birim-birim, bólek-bólek, pada-pada, súriw-
súriw, túrli-túrli, kem-kem, kele-kele, waqtı-waqtı hám t.b:,
2) sıńarları hár túrli formadaǵı sózlerden jasalǵan 
tákirarlanıp kelgen sózler: kem-kemnen, ashıqtan-ashıq, 
qaraptan-qarap, on-onlap, júz-júzlep, ayma-ay, kúnbe-kún, 
kózbe-kóz, júzbe-júz, qolma-qol hám t.b.
3) tákirarlanıp kelgen eliklewish hám tańlaq sózlerdiń 
sıńarları defis penen jazıladı: jalt-jult, gúldir-gúldir, ǵashır-
ǵashır, gúw-gúw, ǵırt-ǵırt, tars-turs, úwh-úwhlep, tasır-tusır, 
sholp-sholp hám t.b.
§72. Arab cifr menen kelgen qatarlıq sannıń-ınshı-inshi 
qosımtalarınıń ornına defis qoyılıp jazıladı: 31-mektep, 
9-klass, 1991-jıl, 1-sentyabr, 8-awıllıq mákán jıyını hám t.b. 
Qatarlıq sandı bildiretuǵın arab cifrı birneshe bolıp kelgende, 
dáslepkilerinen keyin útir, eń sońǵısınan soń defis qoyıladı: 
7, 8, 9-klaslar. Al, belgili bir waqıtlıq aralıqtı bildirip kelgen 
cifrlardıń arasına sızıqsha, keynine defis qoyılıp jazıladı: 2017 
– 2021-jıllar. Qatarlıq sandı kórsetiwshi rim cifrinan keyin 
defis qoyılmay jazıladı: XXI ásir, IV bap, II bólim hám t.b.