Qo'shma gaplar. Sodda va qo'shma gaplar bilib oling

huzuriga  odam  yuborib,  uni  Ulug‘bekka  qarshi  urushga  tortmoqchi  bo‘ldi,  lekin  Abulqosim  Bobur  uning 

yo‘liga  yurmadi.  5.  Sulton  Abu  Said  esa  Ulug‘bekning  shaharga  yaqinlashib  qolganini  eshitib,  qamalni 

bo‘shatdi va Тurkiston tarafga qarab qochdi. 6. Abdullatif otasining ketidan quvmadi — uch kun Sherozda 

qolib ketdi. 7. Navkar yelkasini qisdi, chunki u ham bularni tanimasdi. Otliqlar bilan ro‘baro‘ bo‘lishganda 

ulardan  biri  «chu»  deb  otiga  qamchi  bosdi  va  yo‘l  ustiga  chiqdi,  so‘ng  otdan  tushib  ikki  bukilib  mirzo 

Abdulazizga salom berdi.  (B. Ahmedov) 

 

             QO‘SHMA  GAP  QISMLARINI  BOG‘LOVCHI  VOSIТALAR  VA  QO‘SHMA  GAP 

ТURLARI 

       Bog‘langan qo‘shma gap 

     topshiriq.  Berilgan  gaplardagi  nuqtalar  o‘rniga  va,  go‘yo,  shuning  uchun  bog‘lovchilarini  qo‘ying. 

Bog‘lovchilarning o‘zgarishi qanday qo‘shma gaplarni hosil qilayotganini ayting. 

Bahor keldi... yasandi dunyo. 

 

Qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplar  o‘zaro  quyidagi  grammatik  vositalar  yordamida 

bog‘lanadi: 

1.  Bog‘lovchilar:  a) teng  bog‘lovchilar  (va,  hamda; ammo,  lekin,  biroq;    yo,  yo...  yo, dam...  dam...  va 

boshq.); b) ergashtiruvchi bog‘lovchilar (shuning uchun, chunki,-ki va boshq.) 

2. Bog‘lovchi vazifasidagi bo‘lsa, esa so‘zlari va -u (-yu),-da yuklamalari. 

3. Ohang: Qor yog‘di — rizq yog‘di. 

        Juda  muhim.  Qo‘shma  gap  tarkibidagi  sodda  gaplarning  o‘zaro  qanday  bog‘lovchi  vositalar 

yordamida grammatik bog‘lanishga ko‘ra qo‘shma gaplar uch guruhga bo‘linadi: 

1.  Bog‘langan  qo‘shma  gaplar  qismlari  teng  bog‘lovchilar:  bo‘lsa,  esa  so‘zlari,  -y(u),  -da 

yuklamalari yordamida bog‘lanadi. 

2. Ergash gapli qo‘shma gaplar qismlari ergashtiruvchi bog‘lovchilar yordamida bog‘lanadi. 

3. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qismlari ohang yordamida bog‘lanadi. 

Qismlari teng bog‘lovchilar, bo‘lsa, esa so‘zlari -y(u), -da yuklamalari yordamida bog‘langan 

qo‘shma gaplar bog‘langan qo‘shma gap hisoblanadi. 

      Berilgan maqolning ma’nosini izohlang, sodda yoki qo‘shma gap ekanligini tushuntiring. 

                     Har kimni bilay desang, so‘zini o‘rgan, 

Zotini bilay desang, qilig‘ini o‘rgan. 

mashq.  O‘qing,  qismlari  biriktiruvchi  bog‘lovchilar  bilan  bog‘langan  qo‘shma  gaplarni  topib,  ularni  bir 

paytda  yoki  ketma-ket  yuz  bergan  voqea,  hodisa,  harakatni  ifodalovchi  qo‘shma  gaplarga  ajrating.  Matnni 

ko‘chirib, ulardagi bog‘lovchi vositalarning tagiga chizing. 

        1.  U  har  uch  qadamda  bir  to‘xtab,  nafasini  rostlay-rostlay  tepaga  zo‘rg‘a  yetdi,  qopni  ag‘dardi-yu, 

muvozanatini  saqlay olmay o‘tirib  qoldi.  2. Mashrab vafosizlik to‘g‘risidagi  kitoblarni o‘qisa, yo erkaklar 

og‘zidan xotin-qizlar  haqida  shaloq  gaplar  eshitsa,  esiga hamisha  Mastura  tushadi-yu, butun  vujudi isyon 

ko‘taradi,  bunday  gaplarning  birontasiga  ishonmaydi.  3.  Gulchehra  «piq»  etib  kuldi-da,  cho‘zilib  tugunni 

oldi.  4.  Shu  bilan  maslahat  tugadi-yu,  byuro  boshlanish  bilan  birinchi  bo‘lib  Ertoyev  so‘zga  chiqdi.  5. 

Mashhur qora qashqa ayg‘irining chilvirini xirmondagi bolalarga tutqazdi-da, dabdurustdan chollar bilan 

gaplashib  turgan  Komilaga  yuzlandi.  6.  Тo‘satdan  eshik  sharaqlab  ochildi  va  ostonada  Ertoyev  paydo 

bo‘ldi. 7. Inobat qizishib ketib, pisandaga o‘tganini endi payqadi va uyalib yerga qaradi.    (O.Yoqubov) 

     mashq.  Bog‘langan  qo‘shma  gaplardagi  bog‘lovchi  vositalarni  aniqlang,  ularning  qanday  sintaktik  va 

---

17 

 

uslubiy vazifa bajarganligini izohlang.