Qo'shma gaplar. Sodda va qo'shma gaplar bilib oling
Download 0.75 Mb. Pdf ko'rish
|
QO'SHMA GAP 2miraziz
|
1. Sarbon shundog‘ dedi-da, quchog‘ini ochib Abu Bakr Kalaviy tomon kela boshladi.
2. Тo‘lagan ro‘molchasini cho‘ntagidan oldi va boshqatdan qatladi-da, yana cho‘ntagiga solib qo‘ydi. 3. Bosqinchi amirlarning nazarlari ochligiga yarasha ko‘ngillari ham tor bo‘lganligidan, sovg‘a-sovrun yo‘sinda ularga bergan har xil tansiq mollar ko‘zlariga ko‘p ko‘rindi va Movarounnahrni talash niyatidan qaytdilar. 4. Uzun bir yog‘och topdi-da, asta olmani o‘ziga tomon «hayday» boshladi, ammo olma quvlik qilib yigitni aldar, yog‘och uchi tegishi bilanoq suvga bir sho‘ng‘ib yana «qochib» qolardi. 5. Yo‘q, faqat meni bilishmaydi, lekin boshqalari, jumladan, seni ham, yaxshi bilishadi. 6. Hujrasiga qaytdi-yu, o‘ylay boshladi. (M. Ali) 7. Asalxon e’tibor bilan tingladi-yu, javob berish o‘rniga burnini jiyirib yo‘lida keta berdi. 8. Ko‘p qizlarni ko‘z ostiga olib yuradi-yu, biroq «kamchilik» topib, ayniydi. (H. G‘ulom) mashq. Ko‘chiring. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni qanday bog‘langanligini izohlang. 1. Baxillik hamma joyda yomonlangandir va dunyo ne’matlari cheksiz emasdir. Rizq izlab juda uzoq ketmoq zaharlidir hamda rizq berguvchi doim tirik va qoimdir. 2. Ey odam farzandlari, men sizlarning amallaringizni hisoblab borib, qiyomat kunida ajrini tamom berurman, bas, har kim yaxshi amal qilgan bo‘lsa, Xudoga hamd aytsin, lekin agar yomon amal qilib borgan bo‘lsa, unda o‘zini malomat qilaversin. 3. Olam bir daryo hamda uning qirg‘og‘i oxiratdir. Ul daryoning kemasi taqvodir. 4. Adovat kishiga uch narsadan yetar: avval kishidan mol-dunyo tama qilmoq bo‘lsa, ikkinchi xaloyiqdan izzat va ikrom tama qilmoq, shuningdek, xalq o‘rtasida ma’qul bo‘lmoqni tama qilmoqdir. («Hadisi qudsiy»dan)
QISMLARI OHANG YORDAMIDA BOG‘LANGAN QO‘SHMA GAPLAR 1-topshiriq. Quyidagi gaplarning nimasi bilan bir-biridan farqlanishi va ular o‘rtasida qanday umumiy jihatlar borligini ayting. Qo‘shma gapning qaysi turlariga kirishini bayon qiling. Bahor keldi, gullar ochildi. Bahor keldi, shuning uchun gullar ochildi. Bahor keldi va gullar ochildi. 2-topshiriq. Quyidagi sodda gaplardan bog‘langan, ergashgan va ohang yordamida bog‘langan (bog‘lovchisiz) qo‘shma gaplar hosil qiling. Ularning qaysi belgisi bilan bir-biridan farq qilayotganini ayting. Yurt tinch. Sen tinch. Yuqoridagi darslarda qo‘shma gaplarning doimo ikki va undan ortiq sodda gaplardan tashkil topishi, qo‘shma gapni tashkil etgan sodda gaplar uning qismlari ekanligi, ana shu tarkibiy qismlar bir-biri bilan ma’lum bog‘lovchi vositalar yordamida bog‘lanishi va qismlari qanday bog‘lovchi vositalar yordamida bog‘lanishiga ko‘ra qo‘shma gaplarning quyidagi uch turga bo‘linishi haqida ma’lumotga ega bo‘ldingiz: 1) qismlari teng bog‘lovchilar yoki bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar; 2) qismlari ergashtiruvchi bog‘lovchilar yordamida yoki bir qismning kesimi nomustaqil shaklda turgan qo‘shma gaplar; 3) qismlari maxsus bog‘lovchi vositalarsiz, ohang yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar. Bularning birinchi turi bog‘langan, ikkinchi turi ergash gapli, uchinchi turi esa bog‘lovchisiz qo‘shma gap hisoblanishini bildingiz. Esda saqlang. Qo‘shma gap qismlari teng bog‘lovchilar yordamida ham, ergashtiruvchi bog‘lovchi yordamida ham bog‘lanmasa, u holda ular bir-biri bilan ohang yordamida bog‘lanadi. Ana shunday qo‘shma gaplar ohang yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar yoki bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar deyiladi. Ohang yordamida bog‘langan qo‘shma gap qismlari o‘rtasida turli xil ma’no munosabatlari bo‘ladi. Masalan, Zidlik: Ko‘prikni biz qurdik, dushmanlar o‘tdi. Sabab: Qo‘ng‘iroq chalindi, dars boshlandi. Payt: Dalasida o‘smas tikonlar, cho‘llarida chopmas ilonlar va boshqalar.
Bunday ma’nolar bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gap qismlari o‘rtasida ham mavjudligidan xabaringiz bor. Ana shu ma’no umumiyligi asosida bunday qo‘shma gaplar o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘ladi. Masalan, Ko‘prikni biz qurdik, dushmanlar o‘tdi.
|
