Qo'shma gaplar. Sodda va qo'shma gaplar bilib oling

Ko‘prikni biz qurdik, lekin (ammo) dushmanlar o‘tdi. 

       Esda  saqlang.  Yuqoridagi  ikkita  qo‘shma  gap  qismlari  o‘rtasida  bir  xil  ma’no  munosabati  — 

zidlik (birinchi gap ma’nosi bilan ikkinchi gap ma’nosi o‘rtasida zidlik bor) munosabati ifodalangani 

uchun bu ikki gap bir-biri bilan sinonim sanaladi.  

 

      Ular o‘rtasidagi farq faqat qo‘shma gap qismlari o‘rtasida qanday bog‘lovchi vositaning ishlatilishidadir. 

Shuningdek, Anor so‘ylar va Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar. (H.Olimjon) qo‘shma gap qismlari 

o‘rtasida payt munosabati ifodalangan. Qo‘shma gap tarkibidagi ikkita sodda gap bir paytda ro‘y berayotgan 

ikkita  voqea-hodisani  (birinchisi  —  Anorning  so‘zlashi,  ikkinchisi  —  Zaynab  qalbining  qaltirashi) 

ifodalaydi.  Ikkala  qism  va  bog‘lovchisi  qatnashmagan  holda  ohang  yordamida  ham  bog‘lanishi  mumkin: 

Anor  so‘ylar,  Zaynab  qalbi  tol  bargiday  dir-dir  qaltirar.  Bu  vaqtda  bog‘langan  qo‘shma  gap  emas,  balki 

bog‘lovchisiz, ohang yordamida bog‘langan qo‘shma gap hisoblanadi. 

      Juda  muhim.  Qo‘shma  gap  qismlari  o‘rtasida  sabab-natija  (bir  sodda  gap  sababni,  ikkinchisi  esa 

undan  kelib  chiqqan  natijani  bildiradi)  munosabati  mavjud  bo‘lsa,  unday  qo‘shma  gaplar  ergash 

gapli  qo‘shma  gap  shaklida  ham,  bog‘langan  qo‘shma  gap  shaklida  ham,  ohang  yordamida 

bog‘langan qo‘shma gap shaklida ham ifodalanishi mumkin.   

      Masalan,  Paxtalar  qiyg‘os  ochildi,  terim  avjiga  chiqdi.  Paxtalar  qiyg‘os  ochildi,  shuning  uchun  terim 

avjiga chiqdi. Paxtalar qiyg‘os ochildi va terim avjiga chiqdi. 

Yuqoridagi uchta qo‘shma gap sabab-natija umumiy ma’nosi bilan o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lsa 

ham, lekin qo‘shma gapning qaysi turiga mansubligi bilan bir-biridan farq qiladi. 

Ko‘rinadiki, bir xil ma’noni turli qo‘shma gap shakllari orqali ifodalash mumkin. Shuning uchun ulardan 

nutqda o‘rinli foydalana olish nutq madaniyatiga ega bo‘lishda katta ahamiyatga ega. 

   mashq. Quyidagi qo‘shma gaplar tarkibidagi bog‘lovchi vositalarni almashtiring. Hosil bo‘lgan sinonimik 

gaplarning uslubiy bo‘yog‘ini aniqlang. 

      1. Zaynab ko‘chani chala-yarim supurib ichkari kirdi-da, eshikni qulfladi. 2. U qo‘lida olib chiqqanini 

qator turgan axlat to‘la chelaklar yoniga qo‘ydi-da, tez iziga qaytdi. 3. U ketgach, biroz yengillashganday 

bo‘ldi, ammo bir necha soatdan so‘ng yolg‘izlik zulmati uni battar eza boshladi. 4. Uning vajohatini ko‘rib, 

Zaynab  cho‘chidi,  salom  berishni  ham  unutdi.  5.  Zaynab  bu  xonadonga kam  kelgan,  ammo  har  kelganida 

uyning hashamlariga, bezaklariga mahliyo bo‘lib boqdi. 6. Kesakpolvon xotinini chaqirib, Zaynabning bir-

ikki  kun  shu  yerda  turajagini  tayinladi  va  dasturxon  atrofidagi  suhbat  asosan  kiyimlar  olamidagi  yangi-

liklarga ko‘chdi. 7. Bir necha nafas shunday turgach, ko‘zlarini ochdi: nur yo‘qolibdi.   (Т. Malik) 

     mashq.  Nuqtalar  o‘rniga  kerakli  bog‘lovchilar  va    tinish  belgilarini  qo‘yib,  qo‘shma  gaplarni 

ko‘chiring, turini ayting. 

    1. Dadam shaxt bilan o‘rnidan turdi ... cho‘loqlanib tokcha yoniga bordi. 2. ... xuddi shunaqa zax bosgan 

yerda,  loyga  belanib  yetib,  miltiq  otayotgandir?  ...  u  tomonlarda  allaqachon  qor  tushgandir.  3.  Robiya  ... 

menga  qaradi,  ...  Bashoratga  qarab  talmovsiradi.  5.  Bir  kuni  oradan  gap  qochsa  ...dushmanga  aylanib 

qolsa,  har  nima  kutish  mumkin  undan.  6. Qaysi  birligini  bilmaymanu,  ...  bitta  o‘g‘lingiz  tirik,  erta-indin