QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 25. GEYPARA JAY GÁPLERDI| STILLIK 
QOLLANÍLÍWÍ
107-shšnš®šw.
Tómendegi gáplerdi mánisine, xızmetine, quramına qaray 
jay gáplerdiń qanday túrleri ekenligin aytıp beriń. 
1. Aqsaqal, Sizdi kim tanımasın, hámme tanıydı. 2. Xabarıń bar 
ma, bar. Júre bergen ekenbiz. 3. Janǵa-jan. Haqıń ketpeydi. 4. Ne 
ekseń, sonı orasań (naqıl). 5. Munarlanǵan taw. Aqsha-aqsha qar. 
Ízǵırıq. Qorqayın deyseń. 6. Saǵan usılay boladı dep aytpadım ba? 
Ayttım. Tıńladıń ba, tıńlamadıń. 7. Qaysı jerde turasań? — Awılda. 
— Úyińde kimiń bar? — Apam, aǵam, inim. 
Jay gápler mánisine qaray xabar, soraw, úndew, is-hárekettiń 
bolıw-bolmawına qaray bolımlı, bolımsız, quramına, yaǵnıy bas 
aǵzalardıń qatnasına qaray eki quramlı hám bir quramlı, sonday-
aq, bir quramlı gáplerdiń bir sóz yamasa birneshe sózlerden 
quralıp, olardıń iyesi belgili, iyesi belgisiz, iyesi ulıwmalasqan, 
iyesiz ataw hám sóz-gáp túrlerinde ushırasatuǵınlıǵı belgili. 
Mısalı: Tún ortası
— 
ataw gáp.
— 
Keshe keldiń be? — Awa. 
Bunda birinshi gáptiń iyesi belgili
— 
sen (tawıp qoyıwǵa boladı), 
al ekinshi sóz-gáp (keshe keldim degendi ańlatadı). Azıraq 
toqtap turıwǵa tuwra keldi (iyesiz gáp) t.b. 
Awızeki hám jazba pikir alısıw, sóylew jaǵdaylarında jay 
gáplerdiń qollanılıwına baylanıslı bayanlawıshı oy-pikirge túr-

---

89
lishe mánilik tús beretuǵın stillik jaǵdaylar ushırasadı. Mısalı: 
— Erteń ketpekshimiseń? — Awa. Bul jerde usı pikir
— 
sen erteń 
ketpekshimiseń! — Awa, men erteń ketpekshimen. Awa, sonday 
eteǵoyayın dep turman. Awa sóytpekshimen. Awa, sóytken tuwrı 
bolatuǵın shıǵar. t.b. túrlerinde iyeli gáp arqalı da, iyesiz gáp 
penen de, olar sinonimlik sıńarları arqalı da beriliwi múmkin. 
Bul sóylewdiń dál jaǵdayına ǵárezli. Eger usı oy-pikirdiń beri-
liw jaǵdayların salıstırıp qarasań, onda biri ekinshisinen parıq 
etetuǵın mánilik, tásirlik, ıqshamlılıq usaǵan túrli stillik bel-
gilerdi anıq kóriwge boladı. Yamasa mına gáplerdi alıp qarań: 
Sizdi, kim sıylamaydı. Hámme sıylaydı, húrmet etedi. Bunda 
bolımsız máni (sıylamaydı) bolımlı máni (sıylaydı) ańlatıp tur. 
Sen barasań ba, barmaysań ba, ayttım boldı. Bunda gáp soraw 
túrinde qurılǵanda, mánilik jaqtan xabardı ańlatıp tur. 
Jay gáplerge, ásirese, joqarıda sóz etilip otırǵan jay 
gáptiń túrlerine baylanıslı kúndelikli til arqalı qatnastıń túrli 
jaǵdaylarında ushırasatuǵın stillik ózgeshelikler oǵada kóp.