QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili

§ 26. QARATPA SÓZLERDI| QOLLANÍLÍW USÍLLARÍ
111-shšnš®šw.
Oqıń. Qaratpa sózlerdi tabıń, olardıń oy-pikirge qatnasın 
aytıp beriń. 
QORAZ HÁM TÚLKI
(Ertek)
Túlki awılǵa tawıq urlawǵa keledi. Ol bir qorazdı kórdi. Qoraz 
terekke qonaqlap otır. «Mazalı qoraz eken. Átteń, biyikte otır eken», 
— dedi túlki ishinen. 
Sum túlki qorazǵa jaqın keledi. Iyilip sálem berdi. Ol qorazǵa 
ayttı:
— Altın túsli qorazım, aman júrseń be? Balalarıń saw ma? Seniń 
menen jazılısıp sóylesiwge keldim. Dostım, qartaydım. Qulaǵım da 
gereńlew. Tómen tús. Sóyleseyik. 
Qoraz túlkiniń sumlıǵın sezdi. Tómen tússe, bir oyqannıń boların 
bildi. Qoraz túlkige:
— Maǵan tómen túsiwge boladı. Sennen qáwip joq. Qasqır kelip 
qalar. Men joqarıda otıra bereyin. 
— Qoraz dostım, sen haywannan qorıqpa. Arıslannan buyrıq 
boldı. Buyrıqta haywanlar bir-birine dım tiymesin delingen. 
— Túlki, sóziń ıras usaydı. Sebebi, anaw eki iytten sen de qorıqpay 
tursań. Sol iytler de bul jerge kelsin, hámmemiz birge sóyleseyik. 
Túlki dárriw keynine qaradı. Eki iytti kórdi. Iytler túlkige kiyatır 
eken. Túlki quyrıǵın bılǵańlatıp qashtı. Sol waqıtta qoraz túlkiniń 
izinen;
— Hay, buyrıq qayda? — dep kúldi. 
— Iytler buyrıqtı esitken joq shıǵar, — dep baqırdı túlki. 
Basqa sóz aytıwǵa túlkiniń waqtı bolmadı. 
Qaratpa sózler sóylewshiniń názerin aytılajaq oy-pikirge 
qaratıp ǵana qoymastan, sonıń menen birge, olar adamdı, 
janlı hám jansız zatlardı atawına qaray oǵada tásirsheń stillik 
xızmetti atqarıp ta keledi. Sol arqalı sóylewshi menen tıńlawshı 
arasındaǵı qatnas, oy-pikirge túrli qatnaslardı, aytayıq, biytárep 

---

92
jaqsı kóriw, jaǵımlı, jaǵımsız, kemsitiw, kótermelew t.b. 
sezimlerdi dóretiwge sebepshi boladı. Sonlıqtan, qaratpa sózler 
kóbinese tásirli obrazlı mánilerge iye. Mısalı: 1. Azat sen búgin 
sabaqqa tayarlanıp kelipseń. 2. Xosh, awıldaǵı tuwısqanlarǵa 
sálem ayt, dostım. 3. Arıslanım, qayda júrseń de, aman bol. 
4. Abayla, anturǵan, jurt esitse kúledi ǵoy. 
Bul mısallarda birinshi gáptegi qaratpa sóz biytárep stillik 
sıpatlamada bolsa, ekinshisinde jaǵımlı, qayırqomlıq qatnastı 
ańlatıwǵa sebepshi bolıp tur. Al, úshinshisinde kóterińki jaǵımlı 
máni sezilse, tórtinshisinde jaǵımsız, jek kóriwshi qatnas bildi-
rilip tur. 
Qaratpa sózler jiyi paydalanıladı. Aytayıq awızeki sóylew, 
publicistikalıq, sonday-aq, kórkem ádebiyat stillerinde ózle-
rine tán stillik ayırmashılıqlarına sáykes oy-pikirdiń sezimlili-
gin, tásirliligin, obrazlılıǵın, sóylewshiniń tıńlawshıǵa, pútkil 
bayanlamaǵa qatnasın bahalaw maqsetinde jiyi qollanıla beredi. 
Kúndelikli pikir alısıw tájiriybesinde qaratpa sózler kóbinese 
adam, basqa da, janlı hám jansız zatlar, olarǵa tán belgilerdiń 
atamaları túrinde ushırasadı. Olar, ádette, awısqan obrazlı má-
nide bolıp keledi. Qaratpa sózlerge tán bul mánilik ózgeshe-
lik olardıń bayanlawıshı pikirge qosıwshı boyaw, ekspressiyalıq 
júk júkleniwine tiykar boladı: Sen, shaytan, bizlerdi aldama. 
Ha túlkishek, túlkishek, Túnde qayda barasań. (Ertekten). Hey 
shóje qoraz, nege jılattıń onı? 
Qaratpa sózler epitetler, metaforalar, qayta atawlar usaǵan 
kórkemlew quralları xızmetinde, sonday-aq, tańlaqlar me-
nen qosa qollanılıp, oy-pikirge onnan da beter ótkirlik hám 
obrazlılıq beriwge iykemli.