QàràQàlpàQ tIlI 0-klàss uShÍn SàBàqlÍq Qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn nókiS «Bilim» 2017 Qàràqàlpàq tili
Download 1.47 Mb. Pdf ko'rish
|
Qaraqalpaq tili. 10-klass (2017)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 109-shšnš®šw.
- 110-shšnš®šw.
|
108-shšnš®šw.
Oqıń. Gáplerdiń qanday stillik mánileri menen qollanılıp turǵanlıǵın anıqlań. KÚSH BILIMDE Yusup Has Hajib XI ásirde jasaǵan shıǵıs elleriniń kópshiligine belgili bolǵan kórnekli shayır hám alımlardıń biri. Ol jasap turǵan zaman túrkiy xalıqlar birlespesiniń eń rawajlanǵan zamanı, Qara- xaniyler mámleketiniń ilim hám pán jaǵınan ósıp rawajlanǵan dáwi- ri edi. Yusup Has Hajib: «Adam eki túrli boladı. Birewi — úyreniwshi. Ekinshisi — úyretiwshi. Bul eki sıpattan bos qalǵan adam haywan qatarında boladı. Sonıń ushın da, ya onısın, ya bunısın tańlap al» — dep wásiyat etedi. «Til — aqıl menen bilimniń awdarıwshısı. Til adamdı húrmetli hám izzetli etedi. Adam onıń menen úlken baxıtqa erisedi. Sonıń menen birge, til adamdı xor, zar etedi. Tili sebepli adamnıń bası da kesiliwi múmkin. Áy, úy xojası, eger sen jaman sóyleseń, bir kún emes, bir kúni ol seniń basıńdı jeydi. Qaysınday jerde, qanday sóz aytıw kerekligin oylap sóyle. Kóp sóyley bergennen 90 de payda shıqpaydı. Hárbir sóziń shaqmaqtıń tasınday bolsın. Biraq, orınsız baqırıp sóyley berme. Reti kelgen jerinde ǵana dawısıńdı kóter. Mıń sózdiń túyinin bir sóz benen shesh. Adam dúnyada eki nárse menen qartaymaydı. Birinshisi — onıń jaqsı minezi. Ekinshisi — parasat penen aytılǵan sózi. Adam balası tuwıladı, óledi. Biraq, eki nárse ǵana onıń artında qaladı. Birinshisi — danalıq sózi. Ekinshisi — onıń qaharmanlıǵı. Qaharmanlıq adamnıń tek atın saqlap qaladı. Al, danalıq sózleri bolsa, onıń atın pútkil dúnyaǵa jayadı. Sonıń ushın da, sen máńgi jasamaqshı bolsań, izińde ólmeytuǵın danalıq sóz qaldır» dep násiyatlaydı. Bul Yusup Has Hajibtiń tómendegi sheberlik penen jazıp qaldırǵan qosıq qatarlarında kórinedi: Danıshpan boladı, bilip sóylegen, Sol ushın da onıń sózi ólmegen. Eki nárse qartaytpaydı adamdı, Biri — kúlki, biri — sózi saldamlı. 109-shšnš®šw. Tómendegi gáplerden iyesi belgili, iyesi ulıwmalasqan, iyesız, ataw gáplerdi tabıń, olardıń mánilerine, stillik ózgesheliklerine sıpatlama beriń. 1. Haqıyqat gúz. Shóp sarǵayıp, qıraw túseyin dep tur. Du- man. Azanǵı waqıtta adam adamǵa zorǵa kórinedi. 2. Ne ekseń, sonı orasań. (Naqıl) Sańırawǵa sálem berseń, atańnıń bası dey- di (Naqıl). 3. Altaqlama, taltaqlama, Birew urdı dep jılama, Ash bolaman dep oylama, Jigerli bol jastan balam. (Berdaq). 4. Erteń áskerlerdi bul jerden alıp ketedi. (A. B.) 5. — Ata, qudıqtan suwdı ózim ápereyin. — Meyli. — Kimniń balasısań? — Áwezdiń. — Raxmet, jasıń ullı bolsın, saw bol, balam. 6. Bunı ózińe aytıwǵa tuwra kel- edi. Basqalarǵa sezdiriwge bolmaydı, abayla. (Ó. X.) 7. «— Jańılmas jaq, súrinbes tuyaq bolmaydı» — qozım, óydeme, burınǵı danalar: «Tilimnen shıqqan sóz maǵan hákim, men ele aytılmaǵan sózime hákimnen» — degen eken. 110-shšnš®šw. Belgili bir temaǵa shıǵarma jazıń. Onda gáptiń birgel- kili aǵzaların, jay gáptiń túrlerin stillik jaqtan ózlerińizshe paydalanıń. (shıǵarma temasın oqıtıwshı belgileydi). |
