R. I. G im u s h, F. M. M a t m u r o d o V

— iqtisodiy o 'sish n n g m uhim faktorlaridan biri — jam iy at q o i ostida 
b o ‘lgan xom ash y o m ateriallarining turli ch atishuv ini ishlatishga im kon 
yaratadigan, n isbatan m ukam m al instruksiyalar kabi nam oyish etila ola- 
digan texnologik o ‘zgarishlardir;
— shunga o ‘xshash texnologik o ‘zgarishlar va olib chiqayotgan bozor 
rag‘batlariga ta ’sir etadigan insonlar faoliyatiga ko‘ra ko‘p hollarda sodir bo‘ladi;
— xom ashyo m ateriallarining turli k o ‘rinishlarini q o ‘llashga oid y o ‘l- 
y o ‘riqlarni, prinsipial ravishda boshqa iqtisodiy tovarlarda farq qiladi: yangi
101

---

texnologiyalarni yaratish doim iy ishlab chiqarishning to 'x tashiga ekviva- 
lent bo'ladi. Bu texnologiyalarning keyingi q o ‘llanilishi ishlab chiqaruvchi 
tom onidan hech qanday sarf-xarajatni talab qilmaydi.
R om er iqtisodni uchta asosiy sektorga b o ’ladi. B irinchi, tad q iq o t sek- 
torida inson kapitali N A va mavjud bilim lar zaxirasi (A )dan foydalanish 
natijasida yangi bilim olinadi. Yangi bilim q o ‘shilishini quyidagi form ula 
bilan ta ’riflash m um kin:
A = 5 N
a
A,
bu yerda, S-ilmiy m ahsuldorlik param etri.
M azkur form ula borasida R om erning t a ’kidlagani shunisi bilan qiziqki, 
injenerlik oliy o ‘quv yurti bitiruvchilari 100 yil aw al ham hozirgilar kabi 
inson kapitaliga ega b o ‘lishgan, chunki bir xil vaqt davom ida o ‘qishgan 
va shuning uchun am aliy mexanikasiga ega b o ‘lishmagan. A m m o hozirgi 
davr m uhandisining ish unum dorligi nisbatan yuqori b o ‘lishi kerak, chunki 
u k o ‘proq bilim zaxirasi (A)ga ega b o ‘ladi.
Ikkinchi, o raliq lar sektor firm alari texnologik asb o b -u sk u n a ishlab 
chiqarish uchun tadqiqot sektoridagi ilmiy bilimlam i olishadi. Bu sektordagi 
h a r bir flrm a m onopolist hisoblanadi: u o ‘z m ahsulotini ishlab chiqarish 
patentiga ega b o ‘ladi va uni ayirboshlashdan foyda olishi m um kin. Taxm in 
qilinishicha p atent uzoq vaqt am al qiladi.
Ishlab chiqarish vositalari — m ehnat xarajati L va inson kapitali asosidagi 
iqtisodiy uchinchi sektor (Y) mijozga m o ‘ljallangan yakuniy m ahsulot ishlab 
chiqarishini ta ’minlaydi.
M azkur ishlab chiqarish funksiyasi quyidagi k o ‘rinishga ega:
г{нМ=H y t x r ”.
/-1
bu yerda, i—ishlab chiqarish vositasining h ar bir turiga yozib q o ‘yiladigan
CO
indeks; x = {*} -yakuniy m ahsulot ishlab chiqarish uchun b ir firm a to -
(=i
m onidan qo'llanilayotgan ishlab chiqarish vositalari ro‘yxati; a va b — b a ’zi 
texnologik param etrlar.
Xususan, R om er taqdim etayotgan form ula huddi o ‘sha K o b b a-D u - 
shas ishlab chiqarish funksiyasini beradi, faqat bir tafovuti bilan kapital к 
bu yerda bitta o'zgaruvchanlik sifatida em as, balki zarur ishlab chiqarish 
vositalari taqdim etiladi. Shu bilan asosiy kapital strukturasining prinsipial 
aham iyatiga urg‘u beriladi.
Agar RA_ y a ’ni texnologik ishlab chiqarish narxi, W H- esa inson k ap ­
itali birligining tadqiqot sektorida qo'llash narxi b o ‘lsa, u holda u la r o ‘rtasida 
bog'liqlik o ‘rnatiladi.
W H = R A • 5 A
102

---

M odel shuni takidlaydiki, in so n kapitali tad q iq o t sektori va yakuniy 
m ahsulot ishlab chiqaruvchi sek to r o ‘rtasida taqsim lanadi.
H = Н у + H A
O raliq sektor firm alari yuqorida so ‘z ketgan m odelga asosan o ‘z inson 
k apitaliga ega em aslar. U la r b irinchi sektorga yangi texnologiya ishlab 
chiqarishni yaratish u chun o m illar m eh natig a h aq t o ‘laydilar va uch in chi 
sek to r yakuniy m ahsulotini ishlatadi.
R o m er m odelidagi erishilgan bilim darajasi (A)ga texnologik rivojla- 
nishning aniq darajasi to ‘g‘ri keladi. U ning k o ‘rsatkichi esa q o ‘llanilayotgan 
tex n o lo g iy alar sonidir. Bu k o ‘rsatkich h am (A) orqali ifodalanadi. (A) 
k a tta lig i yan g i b ilim la r hajm i o sh ish i va yangi te x n o lo g iy a la r p ay d o
b o ‘lishiga qarab o'zgaradi.
Shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish vositalarining turli xil k o ‘rinishlari 
soni h am o ‘zgaradi. B undan kelib ch iq q an h olda doim (A )ning shunday 
m aqsadini belgilash m um kinki bu yerda, X ,= 0 , barch a i> A .
M odelga asosan A bilim ining texnologik k o m p o n en ti bu — bilim ning 
raqobatchi kom ponenti — H inson kapitalidan farqliroq noraqobat tovardir. 
A m m o agar birinchi sektorda h a r bir mutaxassis A bilim hajm ining t o ‘lig‘iga 
ega b o ‘lsa, u holda II va III sektorlarda u yoki bu g ‘oyani q o ‘llash am al- 
dagi p a te n t q onuni to m o n id a n n azo rat qilinadi. II sektor firm asi yangi 
p erespektiv texnologik g ‘oyaga ega b o ‘lishi va u n i qabul qilganidan so ‘ng, 
u uni q o ‘llashga b o ‘lgan m onopol h uquqini p a te n t orqali him oya qiladi 
va yakuniy m ahsulot ishlab chiqarishga m oslashgan, III sektor firm alari 
u ch u n m azkur ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarishni y o ‘lga q o ‘yadi.
M o d e l tax m in q ilish ich a ishlab c h iq a rish asb o b -u sk u n a sin i ishlab 
chiqarish u ch u n yakuniy m ahsulotning r|— o ‘lchovi sarflanadi.
U skuna sotilm aydi, balki qiziqqan firm alarga ijaraga beriladi p(i). Agar 
i—texnologiyasi uchun II sektorning h ech b ir firm asi uskuna ishlab chiqar- 
m asa, u n d a p(i)q°c ga teng deb hisoblanadi.
U holda barcha uch sektorli sistem a u m um iy kapital o ‘zgarishi quyi­
dagi form ula bilan ifodalanadi:
*(0 = r(0-c(0=>7Z*/’
1=1
bu yerda, c ( t)—iste’m olning agregat funksiyasini nam oyish etadi.
N azorat savollari
1. T exnologik chegara deb nim aga aytam iz?
2. S shakldagi egri chiziqlarni bog'liqlikligini tushuntiring.
3. Y angilik diffuziyasi va Perla egri chizig‘ini tushuntiring.
4. N eoklassik m odel deganda nim ani tushunasiz?
5. P. R o m er m odeli m a ’nosini gapirib bering.
103

---